از فقه ادله تا فقه علل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

2 کارشناس ارشد، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

چکیده

بر اساس تعریف‌های مرسوم، علم فقه برای بیان و تبیین احکام و ادلۀ آنها طراحی شده و مقصود از ادلۀ احکام مدارکی است که اثبات کند حکم مورد بحث، نظر خداوند است و مطابق اصطلاح فقها، دلیل حکم به راز و رمز صدور احکام و حکمت نهفته در صدور آن نظر ندارد و فقیه خود را به کشف این اسرار موظف نمی‌داند، اما گسترش روزافزون جوامع و تنوع‌پذیری و تکثر مسائل مورد نیاز جامعه ثابت کرده است که اکتفای به ادله، نیاز جامعه را مرتفع نمی‌کند و نمی‌توان انتظار داشت که برای هر مسئلۀ مورد نیاز، دلیلی از ادلۀ شرعی وجود داشته باشد و به ناچار باید برای تعیین تکلیف شرعی در موارد سکوت یا ابهام شریعت، از علت احکام شرعی مدد جست و با استفاده از علت‌ها، احکام موجود را به موارد دیگر تعمیم داد یا در مواردی که علت مرتفع می‌شود، احکام را نیز مرتفع و احکام شرعی را توسیع یا تضییق کرد و این مهم، اقتضا دارد که فقها از اکتفاء به بیان ادله دست بردارند و گامی در وادی علت‌شناسی نیز بگذارند. در این تحقیق ‌کوشش می‌شود تا با تبیین دقیق معنای علت و ضرورت کشف و تبیین علل احکام و عوارض ناشی از علت‌یابی‌های نادرست، زمینه‌ساز حرکت علم فقه از بیان ادله به بیان علت‌ها باشد و با شناسایی روش‌های درست کشف علت، شالودۀ تأسیس فقه علل را فراهم کند و از این طریق، مددکار فقه ادله و موجب ارتقای آن باشد و از بروز عوارض ناپسند علت‌سازی‌های غیرکارشناسانه برای احکام پیشگیری کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

From the Evidential Jurisprudence to the Causal Jurisprudence

نویسندگان [English]

  • Abdolhossein Rezaei Rad 1
  • Ma'soumeh Sayyahi 2
1 Associate Professor, Faculty of Theology &Islamic Teachings, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran
2 M.A., Faculty of Theology &Islamic Teachings, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran
چکیده [English]

Based on common definitions, jurisprudence has been designed to explain and elaborate the rules and their evidences. By evidences we mean the documents that prove that a certain rule is God’s command and according to expression of the jurists the reason for issuing a rule is not related to the mysteries of rules and the philosophy which is concealed in its issuance. The jurist is not obliged to unveil these secrets, however the increasing expansion of communities, versatility, and plurality of the necessary issues in the society have proven that reliance on the evidences doesn’t fulfill the needs of the society and one cannot expect that there should be a reason from among the legal evidences for every social necessary issue. Therefore, it will be inevitable to seek help of the reasons of legal evidences to determine the religious task at the time of silence or ambiguity or religious rules and to generalize the existing rules to other cases by means of reason or in the cases when the reason is resolved the rules also have to be resolved and to expand or spoil religious rules. This important issue necessitates that the jurists do not suffice to express the evidences and to take a step toward etiology. The present study aims at explaining the accurate meaning of the reason and the necessity to explore and explain the reasons of rules and consequences of incorrect etiology to prepare the ground for the movement of jurisprudence from explaining the evidences to explaining the reasons and to provide the fundamentals of establishing the evidential jurisprudence through identifying the correct methods of reason exploration. By doing this, it can help and improve the evidential jurisprudence and can prevent from undesirable effects of unprofessional reasoning for rules.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Reason
  • Philosophy
  • Jurisprudence
  • Evidence
  • Basis
  1. ـ قرآن کریم.

    1. آذرنوش، آذرتاش (1379). فرهنگمعاصرعربی - فارسی، چ اول، تهران: نشر نی.
    2. ابوزهره، محمد (بی‌تا). اصول الفقه الاسلامی، قاهره: دارالفکر العربی.
    3. اصفهانی، محمد حسین (بی‌تا).نهایه الدرایه، چ اول، قم: مؤسسۀ آل‌البیت لاحیاء التراث.
    4. الاشقر، عمر سلیمان (بی‌تا). تاریخ الفقه الاسلامی، کویت: دارالنفائس للنشر و التوزیع.
    5. الامدی، سیف‌الدین علی‌بن علی محمد الشافعی (1404 ق). الاحکامفیاصولالاحکام، بیروت: دارالکتب العربیه.
    6. الکاظمی الخراسانی، محمد علی، (1404 ق). فوائدالاصول ( تقریرات درس میرزا محمد حسن نایینی)، قم: نشر جامعۀ مدرسین.
    7. جناتی، محمدبن ابراهیم (1385). فقه و زمان، قم: نشر احیاگران.
    8. حر عاملی، محمدبن حسن (1372). وسائلالشیعهالیتحصیلمسائلالشریعه، چ دوم، قم: مؤسسۀ آل‌البیت لاحیاء التراث.
    9. حکیم، محمد تقی (معاصر) (1418 ق).الاصولالعامهللفقهالمقارن، قم: المجمع العالمی لاهل البیت.

    10. حلی، حسین‌بن یوسف‌بن مطهر حلی (1407 ق). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، متن از نصیرالدین طوسی، مترجم ابوالحسن الشعرانی: نشر مؤسسه النشر الاسلامی.

    1. حلی، محقق، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفربن الحسن (1403 ق).معارجالاصول، چ اول، قم: مؤسسه آل‌البیت(ع).
    2. الحلی، ابن‌ادریس، فخرالدین ابوعبدالله (1410 ق). السرایر الحاوی لتحریر الفتاوی،قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
    3. حسینی مراغه‌ای، میرعبدالفتاح (1425 ق). العناوین الفقهیه، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
    4. خویی، ابوالقاسم (1418 ق). محاضرات فی اصول الفقه، قم: انتشارات انصاریان.
    5. ـــــــــــــــــ (بی‌تا). مصباح الفقاهه، بی‌جا: بی‌نا.
    6. درامی، عبدالله‌بن عبدالرحمن (1420 ق). السنن الدرامی، بیروت: دارالفکر.
    7. رضایی راد، عبدالحسین (1398). درسنامۀ مبادی علم فقه، تهران: مجد.
    8. زرکشی، بدرالدین محمدبن بهادربن عبدالله الشافعی (1410 ق). البحر المحیط فی اصول الفقه، کویت: وزارت اوقاف و شئون اسلامی.
    9. زحیلی، وهبه (1406 ق). اصول الفقه الاسلامی، چ اول، دمشق: دارالفکر.
    10. سبحانی، شیخ جعفر (1382). ارشاد العقول الی مباحث الاصول، چ اول، قم: نشر دارالاضواء للطباعه و للنشر و توزیع.

    21. سبزواری، علی (1396). بررسی تطبیقی الغای خصوصیت نزد امامیه با قیاس معتبر نزد عامه، مطالعات اصول فقه امامیه، دروۀ 10، شمارۀ 8: 7 – 32.

    1. سعیدی، سید محسن (بی‌تا). حیل ریا، مجلۀفقه اهلبیت (فارسی)، قم: مؤسسۀ دائره‌المعارف فقه اسلامی.
    2. شهید اول، محمدبن مکی عاملی (بی‌تا). القوائد و الفوائد، محقق ‌حکیم ‌عبدالهادی، محسن، قم: مکتبه المفید.
    3. صدر، سید محمد باقر (1414 ق). دروس فی علم الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
    4. ـــــــــــــــــــــ (1413/1993 ق).ماوراءالفقه، چ اول، بیروت: دارالاضواء.
    5. ــــــــــــــــــــ (1408 ق).بحوث فی شرح العروه الوثقی، چ دوم، قم:مجمع الشهید آیت الصدر العلی.
    6. طباطبایی، علی‌بن ‌محمد (1418 ق).ریاض‌المسائل ‌فی بیان الاحکام بالدلائل، قم: مؤسسه آل‌البیت(ع).
    7. طباطبایی، سید محمد حسین (بی‌تا).المیزان، بیروت:مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
    8. طریحی، فخرالدین (1429 ق).مجمع البحرین، بیروت:.مؤسسۀ تاریخ عربی.
    9. علم‌الهدی، سید مرتضی (1348). الذریعه الی اصول الشریعه، تحقیق: ابوالقاسم گرجی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    10. غزالی، ابوحامد محمدبن محمد (1322). المستصفی من علم الاصول، چ اول، قاهره: مطبعة امیریه.
    11. فاضل ‌تونی، عبدالله‌بن محمد (1415 ق). الوافیه فی اصول الفقه، چ دوم، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
    12. جمعی از محققین (1389). فرهنگ اصول فقه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    13. فیروزآبادی، مجدالدین محمدبن یعقوب (1407 ق). القاموس المحیط، چ اول، بیروت: مؤسسة الرساله.
    14. فیاضی، مسعود (1393). تفاوت تنقیح مناط و الغای خصوصیت با قیاس، حقوق اسلامی، پاییز، سال یازدهم، شمارۀ 42: 97 - 117.
    15. قمی، محمد مؤمن (1389). مبانی التحریرالوسیله: نشر مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
    16. قمی، میرزا ابوالقاسم (بی‌تا(. قوانین الاصول، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیه.
    17. فاضل موحدی لنکرانی، محمد جواد (1429 ق). تفصیلالشریعهفیشرحتحریرالوسیله، قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار.
    18. محمدی خراسانی، علی (1378). شرح اصول فقه مظفر، قم: دارالفکر.
    19. مصباح یزدی، محمد تقی (1393). تعلیقه علی نهایه الحکمه، چ اول: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
    20. مظفر، محمد رضا (1380).اصول‌الفقه، چ پنجم، بی‌جا: بوستان‌ کتاب.
    21. معین، محمد (1378). فرهنگ فارسی، دورۀ 6 جلدی، چ ‌سیزدهم، تهران: امیرکبیر.
    22. مکارم شیرازی، ناصر (1427 ق). دائره‌المعارف فقه مقارن، محقق جمعی از اساتید و محققان حوزه،  قم: اتشارات مدرسۀ امام علی(ع).
    23. ـــــــــــــ (1424 ق). انوار الاصول‌ تقریر الابحاث، قم: مدرسۀ امیرالمؤمنین(ع).
    24. موسوی خمینی، روح‌الله (1418 ق).  البیع، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
    25. ـــــــــــــــــــ (1373). مکاسب المحرمه، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
    26. نایینی، محمد حسین (بی‌تا). فوائد الاصول، جامعه المدرسین فی حوزه العلمیه، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
    27. ــــــــــــــــــ (1411 ق). کتاب الصلاه، چ اول، قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین قم.
    28. نراقی، مولی‌احمدبن‌محمد (1409)، مستند الشیعه فی احکام  الشریعه، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله نجفی مرعشی.
    29. نجفی، محمد حسن بن باقر(1362)، جواهرالکلامفیشرحشرائعالاسلام،ترجمه اکبر نائب زاده، بیروت دارالکتب الاسلامیه،چاپ دوم.