واکاوی فقهی مقابله‌به‌مثل در ناسزا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر فقهی، مرکز فقهی ائمۀ اطهار(ع)، قم، ایران

2 استادیار گروه شیعه‌شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

چکیده

انسان شاید با ناسزاگویی دیگری مواجه شود و آرامش خویش را از دست بدهد، در این حال، حس انتقام پیدا می‌کند و تمایل به مقابله‌به‌مثل در او ایجاد می‌شود. در پژوهش حاضر به‌ حکم فقهی مقابله‌به‌مثل در ناسزا به روش اجتهادی پرداخته‌ایم. آنچه اهمیت مسئله را دوچندان کرده، گستره، کثرت ابتلا و تبیین آثار و کارکردهای قضایی آن است. با وجود اهمیت و گسترۀ مسئله هیچ باب و عنوان مستقلی در کتب فقهی یافت نشد و تنها برخی فقیهان تحت عنوان «سب» به‌صورت اجمالی به آن اشاره‌ کرده‌اند. برخی مانند محقق اردبیلی و محقق خویی بعد از استثنای پاره‌ای از موارد، اقدامِ مشابه در برابر دشنامگو را جایز دانسته‌اند، ولی در مقابل، مشهور فقیهان، از آنجا که حکمِ مقابله‌به‌مثل در ناسزا را از حکمِ سب و ناسزا استثنا نکرده‌اند، بر اساس اطلاق مقامی می‌توان گفت به عدم جواز معتقدند. بعد از بررسی ادلۀ دو طرف، نظر مشهور پذیرفته شد. دستاورد پژوهش حاضر را می‌توان استناد به ادله‌ای که تاکنون به آنها توجه نشده است و نگاه منسجم و فراگیری به مسئله دانست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Jurisprudential Analysis of Retaliation in Insulting

نویسندگان [English]

  • Hadi Hemmatian 1
  • Seyyed Jalil Taheri 1
  • Mostafa Ja’fartayyari 2
1 Jurisprudential Researcher, A`mmeh Athar Jurisprudential Research Center, Qom, Iran
2 Assistant Professor, Department of Shi’a Studies, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
چکیده [English]

Man may face the insulting of another person and lose his composure. In the meanwhile, he has a sense of revenge and a tendency to retaliate against him. The present study discusses the jurisprudential ruling of retaliation in insulting in an ijtihad approach. What has increased the importance of the issue is the scope, the multiplicity of cases, and the explanation of its effects and judicial functions. Despite the importance and the scope of the issue, no independent chapter or title has been found in jurisprudential books; only a few jurisprudents have made a brief reference to it under the title of “Sabb”. Some scholars, such as Mohaqqiq Ardabili and Mohaqqiq Khoei, after excluding some cases, allowed similar action against insulting person. In contrast, the famous jurisprudents, since they have not excluded the ruling of retaliation in insulting from the ruling of insulting and blasphemy based on itlaq maqami it can be said that they believe in impermissibility. After examining the arguments of both sides, the famous opinion was accepted. A coherent and comprehensive view of the issue, as well as citations to the evidence that has not been considered so far can be considered as the results of the present study.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Counter
  • Curse
  • Vilification (Sabb)
  • Insult
  • Similar Action
  • Retaliation
  1. ـ قرآن کریم.

    1. ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید‌بن هبه‌الله (1404 ق). شرح نهج‌البلاغة لابن أبی‌الحدید، قم: مکتبة آیت‌الله المرعشی النجفی.
    2. ابن‌حیون، نعمان‌بن محمد مغربی (1385 ق). دعائم الإسلام، قم: مؤسسۀ آل‌البیت(ع).
    3. اردبیلی، احمدبن محمد (بی‌تا). زبده البیان فی أحکام القرآن، تهران: المکتبة الجعفریة.
    4. ــــــــــــــــــــ (1403 ق). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    5. اصفهانی، حسین‌بن محمد راغب (1412‍ ق). مفردات الفاظ القرآن، لبنان: دارالعلم.
    6. اصفهانی، مجلسی دوم، محمد باقربن محمد تقی (1404 ق).مرآت العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران: دارالکتب الإسلامیه.
    7. انصاری، مرتضی‌بن محمد امین (1428 ق). فرائد الأصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
    8. ــــــــــــــــــــــــــــ (1415‍ ق). کتاب المکاسب، قم: کنگرۀ جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
    9. بحرانی، هاشم‌بن سلیمان (1415 ق). البرهان فی تفسیر القرآن، قم: موسسة البعثه.
    10. بغدادی، مفید، محمدبن محمدبن نعمان عکبری (1413 ق).المقنعه، قم: کنگرۀ جهانی هزارۀ شیخ مفید.
    11. تبریزی، جوادبن علی (1416 ‍ق). ارشاد الطالب إلی التعلیق علی المکاسب، قم: اسماعیلیان.
    12. تبریزی، جعفر سبحانی (1424 ق). المواهب فی تحریر أحکام‌المکاسب، قم: مؤسسۀ امام صادق(ع).
    13. جوهری، اسماعیل‌بن حماد (1410 ق).الصحاح -  تاج اللغة و صحاح العربیه، بیروت: دارالعلم للملایین.
    14. حائری، سید علی‌بن محمد طباطبایی (1418 ‍ق). ریاض المسائل، قم: مؤسسۀ آل‌البیت(ع).
    15. حلبی، ابن‌زهره، حمزة‌بن علی حسینی (1417 ق). غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، قم: مؤسسۀ امام صادق(ع).
    16. حلی، ابن‌ادریس، محمدبن منصوربن احمد (1410‍ ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    17. حلی، علامه، حسن‌بن یوسف‌بن مطهر اسدی (1410‍ ق). ارشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    18. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1419‍ ق). نهایة الإحکام فی معرفة الأحکام، قم: مؤسسۀ آل‌البیت(ع).
    19. حلی، فخرالمحققین، محمدبن حسن‌بن یوسف (1387 ق).إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم: اسماعیلیان.
    20. خویی، سید ابوالقاسم موسوی (بی‌تا). مصباح الفقاهه، نجف: بی‌نا.
    21. دهخدا، علی ‌اکبر (1373).لغتنامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    22. دیلمی، سلاّر، حمزة‌بن عبدالعزیز (1404 ق). المراسم العلویة و الأحکام النبوی، قم: منشورات الحرمین.
    23. راد، علی؛ غلامعلی‌تبار، فضل‌الله (1392). نقش سیاق در نظریه اصولی شیخ مرتضی انصاری، پژوهش‌های فقهی، دورة 9، شمارة 4: 17 – 40.
    24. سبزواری، سید عبدالأعلی (1413 ق). مهذّب الأحکام، قم: مؤسسۀ المنار.
    25. شریف الرضی، محمدبن حسین (1414 ق). نهجالبلاغه، قم: هجرت.
    26. شریف مرتضی، علی‌بن حسین موسوی (1415‍ ق). الانتصار فی انفرادات الإمامیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    27. طباطبایی، محمد حسین (1390 ق).المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
    28. ـــــــــــــــــــــــ (1379 ق). سنن النبی: آداب و سنن پیامبر صلی‌الله علیه و آله، ترجمۀ حسین استادولی، تهران: پیام آزادی.
    29. طباطبایی، محمد رضا (1384). صرف ساده، قم: مؤسسۀ انتشارات دارالعلم.
    30. طبرسی، فضل‌بن حسن (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصر خسرو.
    31. طریحی، فخرالدین (1416 ق). مجمع البحرین، تهران: کتابفروشی مرتضوی.
    32. طوسی، محمدبن حسن (1407 ق). تهذیب الأحکام، تهران: دارالکتب الإسلامیه.
    33. ــــــــــــــــــــــ (1387 ق). المبسوط فی فقه الإمامیه، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
    34. ــــــــــــــــــــــــ (1407 ق). الخلاف، قم: دفتر انتشارات‌اسلامی.
    35. ـــــــــــــــــــــــ (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالإحیاء التراث العربی.
    36. عاملی، حر، محمدبن حسن (1409 ق). وسائل الشیعه، قم: مؤسسۀ آل‌البیت(ع).
    37. عاملی، شهید اول، محمدبن مکی (1414 ق). غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
    38. عاملی، شهید ثانی، زین‌الدین‌بن علی (1413 ق). مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیه.
    39. عاملی، کرکی، محقق ثانی، علی‌بن حسین (1414 ‌ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: مؤسسۀ آل‌البیت(ع).
    40. عاملی، سید جوادبن محمد حسینی (1419 ق). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمه، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    41. علیدوست، ابوالقاسم (1394). قلمرو قاعدۀ مقابله‌به‌مثل از منظر قرآن کریم، رواق فقه، دورۀ اول، شمارۀ اول: 71 - 95.
    42. فخر رازی، محمدبن عمر (1420‌ ق). التفسیر الکبیر(مفاتیح الغیب)، بیروت: دارالإحیاء التراث العربی.
    43. قمی، علی‌بن ابراهیم (1363). تفسیر القمی، قم: دارالکتاب.
    44. قمی، صدوق، محمدبن علی‌بن بابویه (1413 ق). من لایحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    45. کلینی، محمدبن یعقوب‌بن اسحاق (1407 ق). الکافی، تهران: دارالکتب الإسلامیه.
    46. گلپایگانی، سید محمد رضا موسوی (1412 ق). الدر المنضود فی أحکام الحدود، قم: دارالقرآن الکریم.
    47. مسلم‌بن حجاج نیشابوری (۱۳۲۹ ق). المسند الصحیح المختصر بنقل العدل عن العدل إلی رسول الله صلی‌الله علیه وسلم، بیروت: دارالطباعه العامره.
    48. مشکینی، میرزا علی (1418 ق).الفقه المأثور، قم: نشر الهادی.
    49. مظفر، محمد رضا (1375).أصول الفقه، قم: اسماعیلیان.
    50. مفید، محمدبن محمد (1413 ق).الأمالی، قم: کنگرۀ شیخ مفید.
    51. نایینی، محمد حسین (1352).أجود التقریرات، قم: مطبعه العرفان.
    52. ـــــــــــــــــــ (1376). فوائد الاُصول، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
    53. نجاشی، ابوالحسن، احمدبن علی (1407 ق). رجال النجاشی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    54. نجفی، صاحب الجواهر، محمد حسن (بی‌تا). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت: دارالإحیاء التراث العربی.
    55. نوری، حسین‌بن محمد تقی (1408 ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسة آل‌البیت(ع).
    56. هاشمی شاهرودی، سید محمود (1426‍ ق). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام، قم: مؤسسۀ دائرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام.
    57. هوشمند فیروزآبادی، حسین (1394). قاعدۀ مقابله‌به‌مثل در قرآن، حقوق اسلامی، شمارۀ 47: 131 - 169.