تأملی در نظریۀ تعیینی بودن حق قصاص در قتل عمد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه حقوق کیفری و جرم‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم، قم، ایران

2 دانشیار دانشکدۀ حقوق دانشگاه تهران، پردیس فارابی، قم، ایران

چکیده

مطابق با نظریۀ تعیینی بودن حق قصاص، ولیّ‌دم در قتل عمد، فقط حق قصاص دارد و مطالبۀ دیه مشروط به رضایت قاتل است. اما مطابق با نظریۀ تخییری ولیّ‌دم بین قصاص و مطالبۀ دیه مخیر خواهد بود و هر کدام را برگزیند، قاتل ملزم به آن است. نظریۀ تعیینی در فقه امامیه از شهرت زیادی برخوردار است، اما ادلۀ آن اتقان و انسجام لازم را ندارد و در برخی موارد با مشکلات عملی از قبیل هدر رفتن خون مقتول و عدم امکان رعایت مصلحت اولیای دم مواجه خواهد شد. قانونگذار در قانون مجازات اسلامی مصوب 92 برای رفع بعضی از مشکلات، از این نظریه عدول و از ملاک دوگانه تبعیت کرده است؛ با این‌همه، نتوانسته است همۀ مشکلات و تبعات منفی این نظریه را برطرف کند؛ در حالی‌که می‌توانست با تبعیت کامل از نظریۀ تَخییری، هماهنگ و قاعده‌مند عمل کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Reflection on the Theory of Determinative Right of Qisas in Retaliation for Murder

نویسندگان [English]

  • Seyyed Hashem Ale Taha 1
  • Ahmad Haji Dehabadi 2
1 Ph.D Student of Criminal Law and Criminology, Islamic Azad University, Qom Branch, Iran
2 Associate Professor, Faculty of Law, College of Farabi, University of Tehran, Iran
چکیده [English]

According to the theory of determinative right of retaliation, the avenger of blood in the case of murder has only the right of retaliation and demanding the blood money depends on the murderer’s satisfaction. But, according to the alternative theory of the right of retaliation, the avenger of blood is free to choose between retaliation and blood money and the murderer is obliged to do whatever the avenger chooses. Although, the theory of determinative right of retaliation is well-known in Imamiyya jurisprudence, its reasons and arguments lack sufficient integrity and sometimes it faces practical challenges like wasting the blood of victim and not respecting the interests of the avengers of blood. Although the legislator has deviated from the Islamic Penal Code 2013 and has complied with the dual criteria in order to solve a number of problems, it has not been able to solve all the problems and the negative consequences of this theory; while it could act harmoniously and systematically through complying completely with the alternative theory.

کلیدواژه‌ها [English]

  • retaliation
  • Blood Money
  • Determinative Theory
  • Alternative Theory
  • Avenger of Blood
  1. ـ قرآن کریم.

    1. ابن‌براج طرابلسی، عبدالعزیز (۱۴۰۶ق). المهذب، جلد 2، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
    2. ابن‌ادریس الحلی، محمد (1411ق). السرائر، جلد 3، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
    3. ابن‌رشد حفید، ابوالولید محمدبن رشد (1425ق). بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، جلد چهارم، قاهره: دارالحدیث.
    4. ابن‌فهد الحلی، احمدبن محمد (1407ق). المهذب البارع، جلد 5، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
    5. ابن‌قدامه، موفق‌الدین عبدالله‌بن احمد (1421ق). المقنع فی فقه احمد‌بن حنبل، جلد 1، چ اول، جدة: مکتبة السوادی.
    6. اردبیلی، احمد (1416ق). مجمع الفائدة، جلد 13، چ اول، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
    7. حاجی ده‌آبادی، احمد (1391). قواعد فقه جزایی، چ اول، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    8. ــــــــــــــــــ (1384). قواعد فقه دیات، چ اول، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
    9. حر عاملی، محمد (1414ق). وسائل الشیعة، جلد 22، 28 و 29، قم: مؤسسۀ آل‌البیت.

    10. حلی (ابن‌علامه)، محمد‌بن الحسن (1387ق). ایضاح الفوائد، جلد 4، قم: المطبعة العلمیة.

    1. خوانساری، احمد (1355). جامع المدارک، جلد 6 و 7، چ دوم، تهران: مکتب صدوق.
    2. خویی، ابوالقاسم (1422ق). مبانی تکملة المنهاج، جلد 42، مؤسسۀ احیای آثار امام خویی.
    3. خمینی، روح‌الله (1385ق). تحریر الوسیله، جلد 2، چ دوم، نجف: مطبعة الآداب.
    4. شهید ثانی (عاملی)، زین‌الدین (1416ق). مسالک الأفهام، ج 15، چ اول، قم: مؤسسۀ معارف اسلامی.
    5. شیخ بهایی عاملی، بهاءالدین (1319ق). جامع عباسی، تهران: مؤسسۀ انتشارات فراهانی.
    6. صانعی، یوسف (1382). فقه الثقلین فی شرح تحریر الوسیله، کتاب القصاص، جلد 2، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
    7. طباطبایی، علی (1420ق). ریاض المسائل، جلد 2، چ اول، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
    8. طباطبایی، محمد حسین (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن، جلد 13، چ پنجم، قم: دفتر انتشارات جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
    9. طبرسی (1415ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، جلد 1 و 6، چ اول، بیروت: منشورات مدرسة الاعلمی للمطبوعات.
    10. طوسی، محمد‌بن حسن (1407‍ق). الخلاف، جلد 5، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.

    21. ـــــــــــــــــ (1387ق). المبسوط، جلد 7، تهران: المکتبة المرتضویة لااحیاء الآثار الجعفریة.

    1. ــــــــــــــــ (1400ق). النهایه، چ دوم، بیروت: دارالکتب العربی.
    2. علامه حلی، حسن‌بن یوسف (1412ق). مختلف الشیعه، جلد 9، چ اول، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
    3. ـــــــــــــــــ (1413ق). قواعد الاحکام، جلد3، چ اول، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی جامعۀ مدرسین.
    4. علم‌الهدی، سید مرتضی (1325ق). امالی، جلد 2، چ اول، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
    5. فاضل هندی، محمدبن حسن (1405ق).کشف اللثام، جلد 2، قم: نشر کتابخانۀ مرعشی نجفی.
    6. فخر رازی، محمد فخرالدین (1401ق). تفسیر فخر رازی، جلد 5، چ اول، بیروت: دارالفکر.
    7. قائنی، محمد (1385). المبسوط فیی فقه المسائل المعاصر، جلد 2، قم: مرکز فقه الائمة الاطهار.

    29. کاسانی، ابوبکربن مسعودبن احمد (1406ق). بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بی‌جا: دارالکتب العلمیة.

    1. محقق داماد، سید مصطفی (1363). قواعد فقه بخش مدنی، چ اول،تهران: نشر علوم اسلامی.
    2. محمدی جورکویه، علی (1394). تخییری یا تعیینی بودن حق قصاص، فصلنامۀ حقوق اسلامی، سال دوازدهم، شمارۀ 44: 7 تا 29.
    3. مدنی کاشانی، رضا (1410ق). کتاب القصاص للفقها والخواص، چ دوم، قم: مؤسسۀ النشر الاسلامی.
    4. مظاهری، حسین (1384). درس 26 خارج فقه، قصاص، مورخ 14/6/1384، www.almazageri.ir
    5. ماوردی، ابوالحسن علی‌بن محمد‌بن محمد (1419ق). الحاوی الکبیر فی فقه الامام شافعی، جلد 12، چ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    6. مقتدایی، مرتضی (1389). درس خارج فقه، مورخ 16/12/89، http://www.eshia.ir
    7. میرمحمدصادقی، حسین (1395). جرایم علیه اشخاص، چ 22، تهران: نشر میزان،
    8. نجفی، محمد حسن (1367). جواهر الکلام، ج42 و 43، چ سوم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.