مطالعۀ تطبیقی حکم هدیه به قاضی در فقه مذاهب خمسه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، دانشکدۀ الهیات، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 کارشناسی ارشد فقه مقارن و حقوق جزای اسلامی، دانشگاه مذاهب اسلامی، تهران، ایران

چکیده

در مورد استحباب هدیه اختلافی وجود ندارد. اکنون این سؤال مطرح است که با توجه به جایگاه حساس قاضی، آیا هدیه دادن به او نیز جایز است؟ مقالۀ حاضر که به روش کتابخانه‌ای و به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی سامان ‌یافته، مشخص کرده است که فقهای مذاهب اسلامی در این باب به شرح زیر اختلاف‌ نظر دارند: برخی از فقهای متأخر شیعه قائل به جواز مطلق آن شده‌اند. آنها معتقدند که روایات دال بر حرمت، ضعیفند و احتجاج‌پذیر نیستند. در مقابل بیشتر فقهای مالکی من‌باب سد ذریعه مطلقاً آن را حرام دانسته‌اند. ابوحنیفه و شاگردانش قائل به کراهت شده‌اند. از نظر آنان نهی وارده در نصوص، بر کراهت دلالت دارد نه حرمت. بیشتر فقهای متقدم شیعه، اکثر شافعیه و حنابله، عده‌ای از حنفیه و مالکیه قائل به تفصیل شده‌اند و معتقدند هدیه به قاضی در حالت‌های مختلف، احکام مختلفی دارد. به‌نظر می‌رسد قول به‌تفصیل، راجح باشد و ملاک در تفصیل، نیت هدیه‌دهنده و قاضی، وجود رابطۀ قبلی میان قاضی و هدیه‌دهنده، وجود پرونده‌ای از هدیه‌دهنده نزد قاضی، وجود سابقۀ قبلی هدیه به قاضی و میزان هدیه‌ای است که قبل و بعد از تصدی منصب قضا، توسط هدیه‌دهنده به قاضی پرداخت می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative Study of Giving Gift to Judge in the Jurisprudence of the Five Islamic Schools of Thought

نویسندگان [English]

  • Mohammad Adel Ziaie 1
  • Ayyoub Shafe’ipour 2
1 Associate Professor, Faculty of Theology, University of Tehran, Tehran, Iran
2 M.A, Comparative Jurisprudence and Islamic Criminal Law, University of Islamic Religions, Tehran, Iran
چکیده [English]

There is no disagreement about the recommendatory nature of giving gift. Now the question arises here as to whether it is permissible to give a gift to the judge considering his sensitive position. The present article, using a library and descriptive-analytical method, has established that the Islamic jurisprudents are disagree on this matter: some of the latest Shi'a jurisprudents hold that it is absolutely lawful. They believe that the narrations stating the unlawfulness of giving gift are weak and cannot be argued upon. In contrast, most of Maleki jurisprudents have regarded it absolutly unlawful for the prohibition of what may lead to committing sin. Some other like Abu-Hanifeh and his pupils hold that it is abominated; in their opinion, prevention stated in the Clear texts express abomination but not prohibition. Most of the earlier Shi'ite  jurisprudents, nearly all of the Shafe’i and Hanbali jurisprudents, some of the Hanafi and Maleki jurisprudents hold that it needs explanation and believe that giving gift to the judge in different conditions have different verdicts. It seems that this opinion is superior, and the criteria for explanation are the intention of the gift giver and the judge, the existence of former relationship between the judge and the gift giver, the gift giver’s having a case before the judge, the existence of former history of giving gift to the judge by the gift giver, and the amount of the gift paid to the judge before and after being appointed as judge.  

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bribe
  • jurisprudence
  • Judge
  • Five Islamic Schools of Thought (al-madahib khamsah)
  • Gift
  1. قرآن کریم.

    1. ابن‌انس، مالک (1406 ق). الموطأ، بیروت: دارالإحیاء التراث العربی.
    2. ابن‌تیمیه حرانی، عبدالسلام (1404 ق). المحرر فی الفقه علی مذهب الإمام أحمدبن حنبل، چ دوم، ریاض: مکتبة المعارف.
    3. ابن‌حنبل، احمد (1421 ق). مسند احمدبن حنبل، تحقیق شعیب الأرنؤوط، بی‌جا: مؤسسة الرسالة.
    4. ابن‌عابدین، محمد امین‌بن عمر (1412 ق). رد المحتار علی الدر المختار، چ دوم، بیروت: دارالفکر.
    5. ابن‌عبدالرحمن‌بن سید الهاشم، عبدالرحیم‌بن إبراهیم (1426 ق). الهدایا للموظّفین أحکامها و کیفیة التصرف فیها، چ اول، دمّام: دار ابن‌الجوزی.
    6. ابن‌مازة البخاری، برهان الدین (1424 ق). المحیط البرهانی فی الفقه النعمانی فقه الإمام أبی‌حنیفة رضی الله عنه، بیروت: دارالکتب العلمیة.
    7. ابن‌منظور، محمد‌بن مکرم (1408 ق). لسان العرب، چ اول، بیروت: دارالإحیاء التراث العربی.
    8. ابوداود سجستانی، سلیمان‌بن أشعث (بی‌تا). سنن أبی‌داوود، بیروت: المکتبة العصریة.
    9. أنصاری، زکریا‌بن محمد (بی‌تا). أسنی المطالب فی شرح روض الطالب، بی‌جا: دارالکتاب الإسلامی.
    10. آذرنوش، آذرتاش (1379).  فرهنگ معاصر عربی - فارسی، چ اول، تهران: نشر نی.
    11. آشتیانی، میرزا محمد حسن (بی‌تا).  القضاء، چ دوم، بی‌جا: دارالهجره.
    12. باقری، حمید و رحمان ستایش، محمد کاظم (1390). حدیث موثق و اعتبار آن نزد دانشمندان امامی، دوفصلنامۀ علمی - پژوهشی حدیث‌پژوهی، دانشگاه کاشان، سال سوم، شمارۀ ششم: 185 - 220.
    13. بخاری، محمدبن اسماعیل (1422 ق). صحیح بخاری، چ اول، بی‌جا: دار طوق النجاة.
    14. بهوتی، منصوربن یونس (بی‌تا). کشاف القناع عن متن الإقناع، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    15. جمعی از نویسندگان (1412 ق). الموسوعة الفقهیة الکویتیة، چ دوم، کویت: ذات السلاسل.
    16. جوهری، اسماعیل‌بن حماد (1407 ق). الصحاح تاج اللغة وصحاح العربیة، چ چهارم، بیروت: دارالعلم للملایین.
    17. حر عاملی، محمدبن حسن (1409 ق). وسائل الشیعة، چ اول، قم: مؤسسة آل‌البیت.
    18. حسینی الحصنی، أبوبکربن محمد (1994). کفایة الأخیار فی حل غایة الإختصار، دمشق: دارالخیر.
    19. حسینی زبیدی، سید محمد مرتضی (1414 ق). تاج العروس من جواهر القاموس، چ اول، بیروت: دارالفکر.
    20. حسینی عاملی، سید جوادبن محمد (1419 ق). مفتاح الکرامة، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه.
    21. حسینی، محمد (1385). فرهنگ لغات و اصطلاحات فقهی، چ دوم، تهران: سروش.
    22. حطاب، محمدبن عبدالرحمن (1412 ق). مواهب الجلیل فی شرح مختصر الخلیل، چ دوم، بیروت: دارالفکر.
    23. حلّی، ابن‌ادریس (1410 ق). السرائر، چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه.
    24. حلی، یحیی‌بن سعید (1405 ق). الجامع للشرائع، چ اول، قم: مؤسسة سیدالشهداء العلمیة.
    25. خطیب شربینی، محمدبن احمد (1415 ق). مغنی المحتاج إلی معرفة معانی ألفاظ المنهاج، بیروت: دارالکتب العلمیة.
    26. ــــــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا). الإقناع فی حل ألفاظ أبی‌شجاع، بیروت: دارالفکر.
    27. دسوقی، محمدبن احمد (بی‌تا). حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، بیروت: دارالفکر.
    28. رازی، أبوالحسین (1399). معجم مقاییس اللغة، بیروت: دارالفکر.
    29. راغب اصفهانی، حسینبن محمد (1412 ق). المفردات فی غریب القرآن، چ اول، دمشق: دارالقلم.
    30. رملی، شهاب‌الدین (1404 ق). نهایة المحتاج إلی شرح المنهاج، بیروت: دارالفکر.
    31. زیدان، عبدالکریم (1385). الوجیز فی أصول الفقه، چ هفتم، تهران: نشر احسان.
    32. سبکی، علی‌بن عبدالکافی (بی‌تا). فتاوی السبکی، بی‌جا: دارالمعارف.
    33. سرخسی، محمدبن احمد أبی‌سهل (1414 ق). المبسوط، بیروت: دارالمعرفة.
    34. سعدی، أبوحبیب (1408 ق). القاموس الفقهی لغة واصطلاحاً، چ دوم، دمشق: دارالفکر.
    35. شافعی، محمدبن ادریس (1410 ق). الأم، بیروت: دارالمعرفة.
    36. شافعی، محمدبن ادریس (1425 ق). الرسالة، بیروت، دارالکتاب العربی.
    37. شعیری، محمدبن محمد (بی‌تا). جامع الأخبار، اصفهان: مدرسۀ شاهزاده محمد علی.
    38. شیرازی، أبواسحاق (بی‌تا). التنبیه فی الفقه الشافعی، بی‌جا: عالم الکتب.
    39. شیرازی، أبواسحاق (بی‌تا). المهذّب، بیروت: دارالکتب العلمیة.
    40. شیعه علی، علی (1395). پایان‌نامۀ درآمدهای مالی قاضی در ارتباط با منصب قضا در فقه اسلامی با نگاهی به حقوق انگلستان، تهران: دانشگاه مذاهب اسلامی.
    41. صالحی مازندرانی، محمد (1391). بررسی فقهی و حقوقی مسئولیت مدنی ناشی از تصمیمات قضایی با نگاهی به برخی نظام‌های حقوقی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    42. طبرانی، سلیمان‌بن احمد (بی‌تا). المعجم الأوسط، قاهره: دارالحرمین.
    43. طوسی، محمدبن حسن (1407 ق). الخلاف، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه.
    44. عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین‌بن علی (1413 ق). مسالک الأفهام، چ اول، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
    45. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1417 ق). الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه.
    46. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، بی‌جا: مکتب الإعلام الأسلامی.
    47. عبدری الغرناطی، محمدبن یوسف (1416 ق). التاج و الإکلیل لمختصر خلیل، بیروت: دارالکتب العلمیة.
    48. عمرانی، یحیی‌بن سالم (1421 ق). البیان، چ اول، جده: دارالمنهاج.
    49. غزالی، أبوحامد محمدبن محمد (1420 ق). المستصفی من علم الأصول، بیروت: دارالکتب العلمیة.
    50. فراهیدی، خلیل‌بن احمد (1410 ق)‌. العین، چ دوم، قم: هجرت.
    51. فیروزآبادی، محمدبن یعقوب (1426 ق). القاموس المحیط، چ هشتم، بیروت: مؤسسة الرسالة.
    52. قرافی، أبوالعباس شهاب‌الدین احمد (1994). الذخیره، چ اول، بیروت: دارالغرب الإسلامی.
    53. قرطبی، ابن‌عبدالبرّ (1400 ق). الکافی فقه فقه أهل المدینة، ریاض: مکتبة الریاض الحدیثة.
    54. قیروانی، عبدالله (1999). النَّوادر والزِّیادات علی مَا فی المدَوَّنة من غیرها من الأُمهات، بیروت: دارالغرب الإسلامی.
    55. کاسانی، ابوبکربن مسعود (1406 ق). بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت: دارالکتب العلمیة.
    56. کاشف الغطاء، محمد حسین (1359). تحریرالمجلة، چ اول، نجف: المکتبة المرتضویة.
    57. کلوذانی ابوالخطاب، محفوظ (1425 ق). الهدایة علی مذهب الإمام احمد، چ اول، بی‌جا: مؤسسة غراس للنشر والتوزیع.
    58. کلینی، محمدبن یعقوب (1407 ق). الکافی، چ چهارم، تهران: دارالکتب الإسلامیه.
    59. ماوردی، أبوالحسن علی‌بن محمد (1419 ق). الحاوی الکبیر، چ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    60. متقی هندی، علاءالدین (1401 ق). کنز العمال، چ پنجم، بی‌جا: مؤسسة الرسالة.
    61. مجلسی، محمد باقر (1410 ق). بحار الأنوار، چ اول، بیروت: مؤسسة الطبع و النشر.
    62. مکارم شیرازی، ناصر (1416 ق). القواعد الفقهیة، قم: مدرسة امام علی‌بن ابی‌طالب (ع).
    63. منتظری نجف‌آبادی، حسینعلی (1415 ق). دراسات فی المکاسب المحرمة، چ اول، قم: نشر تفکر.
    64. موسوی خویی، سید ابوالقاسم (بی‌تا). المکاسب - مصباح الفقاهة، بی‌جا: بی‌نا.
    65. موفق‌الدین (ابن‌قدامه)، عبدالله‌بن احمد (1388). المغنی، قاهره: مکتبة القاهره.
    66. نجفی ایروانی، علی‌بن عبدالحسین (1406 ق). حاشیة المکاسب، چ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    67. نجفی، محمد حسن‌بن باقر (1404 ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چ هفتم، بیروت: دار الأحیاء التراث العربی.
    68. نراقی، مولی احمد‌بن محمد مهدی (1415 ق). مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، چ اول، قم: مؤسسۀ آل‌البیت علیهم السلام.
    69. نورانی، مصطفی (1392). ایضاح المطالب، قم: پیروز.
    70. نووی، یحیی‌بن شرف (1412 ق). روضة الطالبین و عمدة المفتین، چ سوم، بیروت: المکتب الإسلامی.

    ـــــــــــــــــــــ (بی‌تا). المجموع شرح المهذب، بیروت: دارالفکر.