خاستگاه، تهافت و توافق امامیه و اهل سنت در انواع مقاصد شرع

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، دانشکدة مذاهب اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

2 دکتری، دانشکدة مذاهب اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

چکیده

مقاصد الشَّریعه در اهل سنت و تنقیح مناط یا علل احکام، در امامیه نه ماهیت حکم است و نه دلیل آن به‌شمار می‌رود، بلکه غایات و حکمت‌های مصلحت‌خواهانه‌ای پشت صحنة تشریع احکام است که فقیه را در تصمیم‌گیری‌ها صحی و بجا یاری می‌دهد. پیشتازی عالمان اهل سنت در عرصة مقاصدی، این زمینه را فراهم آورده است که از درخت تنومند «مصالح و مفاسد»، شاخ و برگ‌هایی ایجاد و انواع مقاصد شرع را تصویر کنند و از هر کدام آنها آثار علمی و راهکارهای عملی، استخراج کنند. یافته‌ها این تحقیق با رویکرد تحلیلی و نظریه‌پردازیکاربردی مبتنی بر روش بررسی منابع مکتوب، نشان می‌دهد که دو گرایش فقهی امامیه و اهل سنت، خاستگاه مقاصد شرع را مصالح و مفاسد می‌دانند و در «مقاصد جزئیّه»، ضمن همسویی نظری، در عمل نیز، توافق دارند و حکم مسائل جزئی فاقد نص در ابواب مختلف فقه را از طریق مقاصد جزئیه یا تنقیح مناط، روشن می‌کنند، هرچند فقیهان امامیه نسبت به مقاصد دیگر به‌ویژه مقاصد عامه و خاصه، بر نفی و اثبات آنها، موضع جدی نگرفته‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Origins, Conflicts and Agreements between the Shi'a and the Sunni on the Types of Goals of the Islamic Law

نویسندگان [English]

  • Seyyed Abolhasan Navvab 1
  • Asadollah Rezaei 2
1 Associate Professor, Faculty of Islamic Denominations, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
2 Ph.D, Faculty of Islamic Denominations, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
چکیده [English]

What is called “the goals of Islamic law” by the Sunni and “refinement of the basis of the ruling” (tanqīḥ manāṭ) by the Shi'a is neither the nature nor the reason of the ruling, but they are the goals and expedience-seeking wisdoms behind the scenes of introducing the rules, which help the jurists make correct and right decisions. The pioneering role of Sunni scholars in the field of goal-oriented Islamic jurisprudence has allowed them to create foliage from the sturdy tree of “expedience and corruption”, to depict a whole variety of the goals of the Islamic law and to draw from each of them scientific works and practical solutions. Taking an analytical approach and using applied theorization based on written sources, the research finds that the two jurisprudential branches namely Shi'a and Sunni find the origins of the goals of the Islamic law in the duality of expedience and corruption, and, when it comes to “minor goals”, they are in agreement both in theory and practice, that is, they settle minor problems about which no instructions can be found in the clear text by means of minor goals or refinement of the basis of the ruling, although Shi'ite jurists have not taken a serious stance regarding other goals, especially “general” and “particular” goals. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Expedience
  • Corruption
  • Cause
  • Islamic Law
  • the Goals of the Islamic Law
  • Refinement of the Basis of the Ruling
  • Elal Al-Sharāye´

مراجع

  1. ـ قرآن کریم.

    1. انوری، حسن(1381ش). فرهنگ بزرگ سخن، چ اول، تهران: سخن.
    2. آل‌بحرالعلوم، السید محمد(1404ق). بلغة الفقیه، شرح و تعلیق: السید محمدتقی آل‌بحرالعلوم، چ چهارم، تهران: مکتبة الصادق(ع).
    3. ابن‌اثیر جزری، مبارک بن محمد(1367ش). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، تحقیق: محمود محمد طناحی، چ چهارم، قم: مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان.
    4. ابن‌بابویه، محمدبن علی(1413ق). من لایحضره الفقیه، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
    5. ابن‌عاشور، محمدبن طاهر(2011م). مقاصد الشریعة الإسلامیه، مقدمه: حاتم بوسمه، قاهره: دارالکتاب المصری ـ بیروت: دار الکتاب اللبنانی.
    6. ابن‌فارس، أحمد بن ذکریا(1387ش). ترتیب مقاییس اللغه، ترتیب: علی العسکری ـ حیدرالمسجدی، چ اول، قم: مرکز الدراسات الحوزة و الجامعه.
    7. ابن‌ماجه، محمد بن یزید(بی‌تا). سنن ابن ماجه، تعلیق: محمد فؤاد عبدالباقی بیروت: دارالفکر.
    8. ابوزهره، محمد(بی‌تا). مالک، حیاته وعصره ـ آرائه فقهه، بی‌جا: دارالفکر العربی.
    9. أزهر، هِشام بن سعید(1431ق). مقاصد الشریعة عند إمام الحَرَمَین و آثارها فی التصرف المالیّه، چ اول، ریاض: مکتبة الرشد ـ ناشرون.
    10. الیوبی، محمدبن أحمد(1418ق). مقاصد الشریعة الإسلامیة و علاقتها بالأدلّة الشرعیه، چ اول، ریاض: دارالهجرة للنشر و التوزیع.
    11. أمیر الصنعانی، محمدبن إسماعیل(1986م). أصول الفقه المسمّی إجابة السائل شرح بغیة الآمل، تحقیق: القاضی حسین بن أحمدالسیاغی و حسن محمد مقبولی الأهدل، چ اول، بیروت: مؤسسةالرساله.
    12. أمین، حسن(1432ق). دائرة المعارف الإسلامیة الشیعیّه، چ ششم، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
    13. بحرانی، یوسف بن أحمد(بی‌تا). الحدائق الناضرة، تحقیق: محمد تقی الإیروانی، قم: جماعة المدرسین.
    14. بدوی، یوسف أحمد(بی‌تا). مقاصد الشریعة عند ابن‌تیمیه، بیروت: دارالنفائس للنشر و التوزیع.
    15. جرجانی، علی بن محمد(1405ق). التعریفات، تحقیق: إبراهیم الأبیاری، چ اول، بیروت: دارالکتاب العربی.
    16. جوهری، اسماعیل بن حماد(1429ق). معجم الصّحاح، چ سوم، بیروت: دارالمعرفه.
    17. حاکم نیسابوری، محمدبن عبدالله(1411ق). المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: عبدالقادر عطا، چ اول، بیروت: دارالکتب العلمیّه.
    18. حسینی، السید حیدر(1369ش). مقاصد الشریعة فی عملیة الإستنباط عن الفریقین، چ دوم، قم: مرکز المصطفی(ص) العالمیة للترجمة والنشر.
    19. حلیبی، فیصل بن مسعود(1430ق). مقاصد المکلفین عند الأصولیین، چ اول، ریاض: مکتبة الرشد ناشرون.
    20. خمینی، السید روح‌الله الموسوی(1418ق). الإجتهاد و التقلید، چ اول، تحقیق و نشر: مؤسسة تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی.
    21. روحانی، السید محمد صادق(1418ق). منهاج الفقاهه، چ پنجم، قم: انوار الهدایه.
    22. زبیدی، بلقاسم بن ذاکر(1435ق). الاجتهاد فی مناط الحکم الشرعی دراسة تأصیلیة تطبیقیه، چ اول، عربستان: مرکز تکوین للدراسات والأبحاث.
    23. زبیدی، محمد(1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق و تصحیح: علی هلالی و علی‌سیری، چ اول، بیروت: دارالفکر.
    24. زحیلی، محمد مصطفی(1427ق). الوجیز فی أصول الفقه الإسلامی، چ دوم، دمشق: دار الخیر للطباعة والنشر والتوزیع.
    25. شاطبی، إبراهیم بن موسی(1417ق). الموافقات، تحقیق: ابوعبیدة مشهوربن حسن آل سلمان، چ اول، بی‌جا، دار ابن عفان.
    26. شریف المرتضی، سید مرتضی(بی‌تا). الذَّریعة إلی أصول الشریعه، تحقیق: دکتر ابوالقاسم گرجی، تهران: دانشگاه تهران.
    27. شهید اول، محمدبن مکی(بی‌تا). القواعد و الفوائد، تحقیق: دکترالسید عبدالهادی الحکیم، قم: مکتبة مفید.
    28. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی(بی‌تا). رسائل الشهید الثانی، چ اول، قم: بصیرتی.
    29. ــــــــــــــــ(1410ق). الرَّوضةُ البهیة شرح اللمعة الدّمشقیه، چ اول، قم: داوری.
    30. صاحب بن عباد، إسماعیل(1414ق). المحیط فی اللغه، تحقیق: محمدحسن‌ آل‌یاسین، چ اول، بیروت: عالم الکتاب.
    31. طوسی، محمدبن الحسن(1417ق). العدّة فی الأصول الفقه، تحقیق: محمدرضا الأنصاری، چ اول، قم: ستاره.
    32. عسکری، حسن بن علی(1400ق). الفروق فی اللغه، چ اول، بیروت: دار الآفاق الجدیده.
    33. علّامه‌حلّی، حسن بن یوسف(1420ق). تحریر الأحکام، تحقیق: إبراهیم البهادری، إشراف: سبحانی، چ اول، قم: مؤسسة الأمام الصادق(ع).
    34. غزالی، محمد بن محمد(1417ق). المستصفی من علم الأصول، دراسة و تحقیق: محمد بن سلیمان الأشقر، چ اول، بیروت: مؤسسة الرساله.
    35. فراهیدی، خلیل بن أحمد(1409ق). العین، چ دوم، قم: هجرت.
    36. فیروز آبادی، محمدبن یعقوب(1433ق). معجم القاموس المحیط ـ مرتب بحسَب الحروف الهجائیه ـ، ترتیب و تصحیح: ابراهیم شمس‌الدین، چ اول، بیروت: شرکة الأعلمی للمطبوعات.
    37. فیومی، أحمد بن محمد بن علی المُقرِی(1425ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، چ سوم، قم: دارالهجره.
    38. کلینی، محمد بن یعقوب(1429ق). الکافی، چ اول،قم: دارالحدیث.
    39. مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی(1389ش). فرهنگ‌ نامة اصول فقه، چ اول، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیة قم.
    40. محقق حلّی، جفعربن الحسن(1403ق). الإجتهاد و التقلید، چ اول، قم: مؤسسة آل‌البیت(ع).
    41. مصطفوی، حسن(1368ش). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، چ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    42. مظفر، محمدرضا(1370ش). اصول الفقه، چ چهارم، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغاتحوزة علمیة قم.
    43. ملکی اصفهانی، مجتبی(1432ق). فرهنگ اصطلاح اصول، مقدمه: جعفر سبحانی، چ اول، قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص).
    44. میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن(1431ق). القوانین المحکمة فی الأصول المتیقنه، شرح و تعلیق: رضا حسین صبح، چ اول، قم: مؤسسة إحیاء الکتب الإسلامیه.
    45. ــــــــــــــــ(1417ق). غنائم الأیام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق: عباس تبریزیان، چ اول، قم: مکبت الأعلام الإسلامی.
    46. نائینی، محمدحسین(1410ق). أجود التقریرات، تقریر: السید ابوالقاسم الخویی، چ دوم، قم: مؤسسة مطبوعاتی دینی.

    Refrences

    1. Abu Zohre, Muhammad. (1949). Abu Hanifa, Hayatohoo, Asrohoo, va Araa e-hol Fighhiyya (Abu Hanifa: His life, Time and His Religious Views). Beirut: Dar Al Fikr Al-Arabi. (in Arabic)
    2. Al-Ayyubi, Muhammad ibn Ahmad. (1998). Maqāsid Al-Sharī‘ah Al-Eslamiya and Alaghatha Bel Adella Al-Shariya, First ed, Riyadh: Dar Al-Hujrah Al-Nashr and Al-Tuzi (the institute of publication and distribution). (in Arabic)
    3. Al-Bahr Al-Ulum, Seyyed Muhammad. (1984). Bulgha to Alfaghih, Described by Al-Sayyid Muhammad Taghi Al-Bahr Al-Ulum, First ed, Tehran: Sadeghiye Maktab. (in Arabic)
    4. Allameh Helli, Hasan ibn Yousef. (2000). Tahrir Alahkam, Researched by Ibrahim Al-Bahadori, Eshraf Sobhani, First ed, Qom: Imam Sadegh Inistitute. (in Arabic)
    5. Amin, Hasan. (2011). Islamic Shiٰite encyclopedia, sixth ed. Beirut: Daral-Ta'rof lel- (in Arabic)
    6. Amir Al-San’ānī, Muhammad ibn Ismaeil. (1986). Usul Al-Figh Al-Musamma ijaba Al-Masael Sharh Baghiya Al-Amal, Researched by Al-Ghazi Hussein ibn Ahmad Al-Siyaghi and Hasan Muhammad Maghbuli Al-Ahdal, First ed, Beirut: Al-Resala institute. (in Arabic)
    7. Anvari, Hasan. (2002). Farhang-e Bozorg-e Sokhan, First ed, Tehran: Sokhan. (in Persian)
    8. Askari, Hasan ibn Ali. (1980). Al-Forogh fi Al-loghah, first ed, Beirut: Dar Al-Afagh Al-Jadidah
    9. Azhar, Hisham ibn Saeed. (2010). Maqāsid Al-Sharī‘ah ‘inda Imām al-Haramayn wa-āthāruhā fī al-tasarrufāt al-mālīyah, first ed, Riyadh: Maktab Al-Roshd. (in Arabic)
    10. Badawi, Yousef ibn Ahmad. (2000). Maqāsid Al-Sharī‘ah inda ibn Timiye, Beirut: Dar al-Nafaes. (in Arabic)
    11. Bahrani, Yousef ibn Ahmad. (1985). Al-Hadaegh Al-Nazerah, Researched by Muhammad Taghi Al-Iravani, Society of Seminary Teachers of Qom. (in Arabic)
    12. Fairuz Abadi, Muhammad ibn Yaqub. (2012). Muٰjam Al-Qamus Al-Muhit (The Surrounding Ocean), Corrected by Ibrahim Shams Al-Din, First ed, Beirut: Al-Shirka Alami Matbuٰ (in Arabic)
    13. Farahidi, Khalil ibn Ahmad. (1989). Al-Ayn (The Source), Second ed, Qom: Hejrat. (in Arabic)
    14. Fiyumi, Ahmad ibn Muhammad ibn Ali Muqri. (2004). Al-Mesbah Al-Munir fi Gharib Al-Sharh Al-Kabir Lelrafeٰi, Qom: Dar Al-Hujra. (in Arabic)
    15. GhazaliMuhammad ibn Hasan. (1997). Al-Mustasfa min ‘ilm al-usul’ (The Clarified in Legal Theory), Researched by Muhammad ibn Suleyman Al-Ashghar, Beirut: Al-Resalah Institute. (in Arabic)
    16. Hakim Nishapuri, Muhammad ibn Abdullah. (1991). Al-Mustadrak `alâ Al-Sahîhayn (Supplement for what is missing from Al-Bukhârî and Muslim), Researched by Abd Al-Ghader Ata, first ed, Beirut: Dar Al-Kitab Al-Elmiyye. (in Arabic)
    17. Halibi, Feisal ibn Masoud. (2009). Maqāsid Al-Mutekalefin inda Al-Usuliin, First ed, Riyadh: Makta Al-Rushd- Nasherun. (in Arabic)
    18. Huseini, Seyyed Heidar. (1990). Maqāsid Al-Sharī‘ah fi Amaliya Al-Estenbat An e-Al-Fariqain, Second ed, Qom: Al-Mustafa International Translation and Publication Center. (in Arabic)
    19. Islamic Documents and Information Center (2010). A Usul Figh, first ed, Qom: Islamic sciences and Culture Academy, Islamic Propogation Office of Howzeh Elmiya. (in Persian)
    20. Johari, Ismaeil ibn Himad. (2008). Moٰjam Al-Sahah, third ed, Beirut: Dar Al-Marefa. (In Arabic)
    21. Jorjani, Ali ibn Muhammad. (1985). At-taٰrīfāt (book of definitions), Researched by Ebrahim Al-Abyari, First ed. Beirut: Dar Alketab Al-Arabiya. (in Arabic)
    22. Khomeini, Rouhollah. (1998). Al-Ejtehad & Al-Taghlid, First ed, Qom: The institute for Complication and Publication of Imam Khomeini’s Works. (in Arabic)
    23. Kulayni, Muhammad ibn Yaqub. (2008). Al-Kafi, Researched by Dar Al-Hadith, First ed, Qom: Dar Al-Hadith. (in Arabic)
    24. Ibn Al-Athir Al-Jazari, Mubarak bin Muhammad. (1988). Al-Nihayah fi Gharib Al-Hadith and Al-Athar, Researched by Maḥmūd Muḥammad Ṭanāḥī, fourth ed, Qom: Esmailian Publication Institute.
    25. Ibn Āshūr, Muhammad ibn Tahir. (2011). Maqasid Al-Shariah Al-Islamiyya (The Objectives of Islamic Law), Introduction: Hatem Busme, Cairo: Dar Al-Kitab Al-Masri. (in Arabic)
    26. Ibn Babawayh, Muhammad ibn Ali. (1993). Man la Yahduruhu al-faqih, Corrected by Ali Akbar Ghaffari, Vol.2, Qom: Islamic Publications of Society of Howzeh Elmiya Seminary Teachers of Qom. (in Arabic)
    27. Ibn Faris, Ahmad Ibn Zakaria. (2008). Mu’jam Maqayis Al-lughah, Tartib: Ali Al- Askari- Heydar Almasjedi, First ed, Qom: Research institute of Hawzah & University. (in Arabic)
    28. Ibn Majah, Muhammad ibn Yazid. (2009). Sunan ibn Majah, Taٰliq: Muhammad Fouad Abd Al-Bagi, Beirut: Dar Al-Fikr.(in Arabic)
    29. Maleki Esfahani, Mojtaba. (2011). Farhang Estelah-e Usul (Usul’s terminologies), Introduction: Jafar Sobhani, First ed, Qom: Al-Mustafa’s International Center of Translation and publication. (in Arabic).
    30. -Mirzaye Ghomi, Abulqasem (2010). Al-Ghavanin Al-Muhkama fi Al-Usul Al-Mutghana, Described by Reza Hussein Sobh, First ed, Qom: Ehya Al-Kotob Al-Eslamiya institute
    31. Mirzaye Ghomi, Abulqasem. (1997). Ghanaem Al-Ayyam fi Masael Al-Halal and Al-Haram, Researched by Abbas Tabriziyan, First ed, Qom: Maktab Al-Eٰlam Al-Eslami. (in Arabic)
    32. Muhagegh Hlli, Jafar ibn Hasan. (1983). Al-Ejtihad and Al-Taghlid, Qom: Al-E-Al-Beit Inistitute. (in Arabic)
    33. Mustafavi, Hasan. (1989). Al-Tahqiq fi Kalimat, First ed, Tehran: The Ministry of Culture and Islamic Guidance. (in Arabic)
    34. Muzaffar, Muhammad Reza. (1991). Usul Al-Figh, Fourth ed, Qom: Publication Center of Howzeh Elmiya Prpogation Office. (in Arabic)
    35. Naini, Muhammad Husain.. (1990). Ajvad Al-Taqrirat, Tqriri (Reported by): Abu Al-Qasim Khoei, Second ed, Qom: Dini Matbuat Institute (The Institute of Religious publications). (in Arabic)
    36. Rouhani, Muhammad sadiq. (1998). Minhaj al-Fuqaha (The Way of the Jurists), fifth ed, Qom: Anvar Al-Hedayah. (in Arabic)
    37. Sahib ibn Abbad, Ismaeil. (1994). Al-Muhit fi Al-Lughah, Researched by Muhammad Hassan Al Yassin, First ed, Beirut: Alem Alkitab. (in Arabic)
    38. Shahid Al-Awwal, Muhammad ibn Makki. (1980). Al-Ghawaed and Al-Fawaed, Researched by Dr. Al-Sayyid Abd Alhadi Alhakim, Qom: Maktab Mufid. (in Arabic)
    39. Shahid Thani, Zeinoddin ibn Ali. (1990). Al-Rouza Al-Bahiya Sharh Al-Lome Al-Dameshghiya, First ed, Qom: Davari. (in Arabic)
    40. Shahid Thani, Zeinoddin ibn Ali. (2001). Rasael Al-Shahid Al-Sani, First ed, Qom: Publication Center of Howzeh Elmiya Prpogation Office. (in Arabic)
    41. Sharif Almurtaza, Seyyed Murteza. (1997). Al- Zaria ela Usool Al-Sharia, Researched by Dr. Abulghasem Gorgi, Tehran: University of Tehran. (In Persian)
    42. Shatibi, Ibrahim bin Mousa. (1997). Al-Muwafaqaat, Researched by Abu Obayde Mashhur ibn Hassan Ale Salman. First ed, (place not clear), Dar ibn Afan. (in Arabic)
    43. Tusi, Muhammad ibn Hasan. (1997). Al-Iddah fi Usul Fighh, Rsearched by Muhammad Reza Al-Ansari, First ed, Qom: Setare. (in Arabic)
    44. Zubeydi, Bilqasem Bilzaker. (2014). Al- Ejtehad fi Manat Al-Hakam Al-Shra'I Derasa Tasiliye Tatbighiya, first ed, Saudi Arabia: Markaz Takvin Al-Derasat va Al-Abhath. (in Arabic)
    45. Zubeydi, Muhammad. (1994). Taj al-Arus Min Jawahir Al-Qamus, Corrected by Ali Helali & Ali Seyri, Beirut: Dar Al- Fikr. (in Arabic)
    46. Zuhayli, Muhammad Mustafa. (2006). Al-Wajiz fi Usul al-Fiqh (The Brief Summary in Usul al-Fiqh), second ed, Damascus: Dar Al-Kheir Al-Tabaٰa publication and distribution. (in Arabic)
مجله علمی
دوره 17، شماره 4
دی 1400
صفحه 1183-1210

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 02 فروردین 1399
  • تاریخ بازنگری: 05 مرداد 1399
  • تاریخ پذیرش: 05 مرداد 1399

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار