بررسی تطبیقی مشروعیت حیل ربادرمذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی، سمنان، ایران

2 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی، سمنان، ایران

3 استادیار گروه الهیات، واحد سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی، سمنان، ایران

چکیده

مشهور فقهای مذاهب اسلامی مشروعیت و جواز حیل ربا را مستند به نص قرآن و احادیث می‌دانند. نوشتار حاضر بر آن است که دلایل جواز حیل ربا را با توسل به روش‌های فقهی از قرآن و حدیث استنباط کند و در پی آن به تطبیق ادلۀ فقهای امامیه و اهل سنت در این خصوص بپردازد. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی در تحقیق نشان داده می‌شود که با استناد به کتاب و سنت و قواعد فقهی می‌توان مشروعیت حیل ربا را به اثبات رساند. علاوه‌بر فقه امامیه که حیل ربا را با استفاده از قواعد «لاضرر» و «نفی حرج» و «ملازمۀ عقل و شرع» مجاز می‌داند. اهل سنت هم در قالب اشکال دیگری همچون قرارداد بیع تورق و «بیع استغلال» و «بیع عینه» آن را مشروع دانسته‌اند. بنابراین می‌توان صرفاً با لحاظ نکات و ظرایف حیل ربا، شائبۀ ربا در معامله و ربویت را در قراردادهایی که احتمال ربا در آنها می‌رود، از بین برد و آن را مشروع تلقی کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative Study of Legitimacy of Usury Ruses in Islamic Religions

نویسندگان [English]

  • Hashem Farajzadeh Jabdaraqi 1
  • Alireza Saberiyan 2
  • Reza Kahsari 3
1 Ph.D Student in Jurisprudence and Principles of Islamic Law, Islamic Azad University, Semnan Branch, Semnan, Iran
2 Assistant Professor, Department of Jurisprudence and Principles of Islamic Law, Islamic Azad University, Semnan Branch, Semnan,Iran
3 Assistant Professor, Department of Theology, Islamic Azad University, Semnan Branch, Semnan,Iran
چکیده [English]

Famous Islamic jurists maintain that the legitimacy and permissibility of usury ruses is documented in the Qur'an and Islamic traditions. The present study intends to infer the reasons for the permissibility of usury ruses by applying jurisprudential methods from the Qur'an and hadith and to compare the reasons proposed by Shi'ah jurists with those proposed by Sunni jurists. Using a descriptive-analytical method, this paper shows that the legitimacy of the usury ruses can be proved by referring to the Book, Islamic traditions, and jurisprudential rules. In addition to the Imamiyyah jurisprudence which permits usury ruses based on the rules of "no harm", "no hardship", and "concomitance of wisdom and shari'ah", the Sunnis also have considered it legitimate in other forms such as the contracts of tavarruq sale, istighlal sale, and 'ainih sale. Therefore, only by considering the delicate points of usury ruses, one can eliminate the doubt of usury in the contracts and consider it to be legitimate. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Usury Ruses
  • Jurisprudence
  • Islamic Religions
  • Contract of Sale
ـ قرآن کریم
1. آهنگران، محمدرسول (1396). «بازپژوهی حیله‌های مشروع فرار از ربا با رویکرد فقه مقارن»، پژوهشنامۀ مطالعات تطبیقی مذاهب فقهی، سال اول، ش 2، ص 74-53.
2. ابن‌تیمیه، ابوالعباس ‌تقی‌الدین‌ احمد‌بن ‌عبد‌الحلیم (1408ق). الفتاوی الکبری، ج 3، بیروت: دارالکتب العلمیه.
3. ابن رشد،‌‌‌‌ محمد (بی‌تا). بدایه‌ المجتهد و نهایه ‌المقتصد، ج 3، چ اول، استانبول: دارقهرمان.
4. ابن‌عابدین، محمدامین (1407ق). رد المختار علی الدر المختار، ج 5، چ اول، بیروت: دارالفکر.
5. ‌‌ـــــــــــــــــــــ (1415ق). حاشیه‌ رد المختار‌ علی‌الدر ‌المختار: شرح‌ تنویر ‌الأبصار، ج 2، بیروت: دارالفکر.
6. ابن‌فارس،‌‌‌‌‌‌ ابوالحسین ‌احمد‌بن ‌ذکریا (1979م). معجم مقاییس اللغه، ج 4، بیروت: دارالفکر.
7. ابن‌قیم،‌ محمد‌‌ (1374ق). اعلام الموقعین عن ربالعالمین، ج 3، چ اول،‌ قاهره: مکتبه تجاری کبری.
8. ابن‌منظور، محمدبن مکرم (بی‌تا). لسان العرب، ج 1، چ اول، بیروت: دارصادر.
9. احمدی، اکبر(1385). بررسی مشروعیت راه‌های فرار از ربا، دانشگاه پردیس قم، پایان نامه کارشناسی ارشد.
10. اردبیلی، احمد‌ابن‌محمد(1403ق). مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامه مدرسین حوزه علمیه قم، ج8، چ اول: قم – ایران.
11. ادریس،‌محمد (1995م). الجامع الصحیح، چ اول،بیروت: مکتبه الاستقامه و‌ دارالحکمه.
12. اطفیش، ‌محمدبن‌یوسف (1972م). شرح النیل و شفاءالعلیل، ج8، چ دوم، جده: مکتبه الإرشاد.
13. امامی،‌سیدحسن(1370). حقوق مدنی، ج1، چ هشتم، تهران: کتابفروشی.
14. بحرانی،‌ یوسف‌بن‌احمد (1367). الحدائق الناضره فیاحکام العتره الطاهره، ج25، قم.
15. بحیری، محمد عبدالوهاب (1376). حیلههای شرعی ناسازگار با فلسفۀ فقه، ترجمۀ حسین صابری، چ اول، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
16. بدوی، ابراهیم (بی‌تا). نظریه الربا المحرم فی الشریعه الاسلامیه، بغداد: المجلس الاعلی.
17. بهبودی، ‌محمدباقر (بی‌تا). احکام قرآن، ارث و ربا، معراجی، بی‌جا.
18. بهوتی،‌ منصور (1402ق). کشف القناع عن الاقناع، ج3، بیروت: دارالکتب العلمیه.
19. ــــــــــــ (1418ق). کشفالقناع،  منشورات ‌محمدعلی ‌بیضون، 6جلد، چ اول، بیروت- لبنان.
20. بیات،‌ محمدحسین (1391). «قاعدۀ نفی ‌عسر و حرج با تکیه بر آیات و روایات»، فصلنامۀ سراج منیر، دورۀ 3، ش9، ص 44-30.
21. جمعی‌از نویسندگان (1381).  ربا، چ اول، قم: بوستان کتاب.
22. جصاص، ‌ابوبکر احمدبن‌ علی ‌الرازی (1405ق). احکام القرآن،‌ تحقیق:‌ محمدالصادق قمحاوی، ج4، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
23. حر عاملی، محمدبن ‌یوسف (1409ق). وسائلالشیعه، بی‌جا، 28 جلدی، ج18.
24. حسینی ‌عاملی، محمد‌جواد (بی‌تا). مفتاحالکرامه، ج 4و5، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
25. حنفی‌ محمود، ‌محمود محمد‌(2010م). الاحکام المتعلقهُ بالتورق فی المصارف الاسلامیه، چ اول، الاسکندریه: دارالفکر الجامعی.
26. خوئی، سید ابوالقاسم (1402ق). منهاج الصالحین، ج2، قم: مطبعه الاداب.
27. راغب ‌اصفهانی، حسین‌بن ‌محمد (بی‌تا). المفردات فی غریب القرآن، یک‌جلدی، بیروت: دارالمعرفت.
28. زمخشری، ابوالقاسم‌ محمودبن‌ عمر (1389).‌‌‌‌‌‌‌ تفسیر کشّاف، ترجمۀ ‌مسعود انصاری، ج4، چ اول، تهران: ‌ققنوس.
29. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ‌‌‌‌(بی‌تا). الکشاف الحقایق التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، ج2، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
30. سرخسی، ابوبکر محمدبن‌ أبی‌سهل ‌(1421ق). المبسوط، دراسه‌ و ‌التحقیق: خلیل‌محی‌الدین المیس، ج30، چ اول، بیروت: دارالفکر.
31. شاطبی، ابراهیم‌بن ‌موسی (1424ق). الموافقات فی اصول الشریعه، ج 2، چ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
32. شهید‌ ثانی(1413ق). مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج 3، قم: انتشارات مؤسسة المعارف الاسلامیه.
33. شیخ‌طوسی (1414ق). الخلاف،  پنج‌جلدی، ج4، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
34. صانعی، یوسف(1383). فقه و زندگی، ربای تولیدی، قم: انتشارات میثم تمار.
35. صحیح مسلم (بی‌تا). حدیث 7194. باب: حدیث توبه کعب بن مالک و صاحبَیهِ، ج8.
36. طبرسی (1418ق). تفسیر جوامع الجامع، ج2، چ اول، قم: موسسه نشر اسلامی.
37. طباطبایی، سید محمدحسین (بی‌تا). المیزان فی تفسیر القرآن، بیست‌جلدی، ج14، چ سوم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
38. طباطبایی، سید محمدکاظم (بی‌تا). تکمله العروه الوثقی، ج1، قم: مکتبه الداوری.
39. عبدالله‌ قدامه ‌و ‌عبدالرحمن ‌بن‌قدامه (بی‌تا). المغنی، الشرحالکبیر، ج4، بیروت: دارالکتاب العربی.
40. عبدالمنعم، محمود عبدالرحمن (بی‌تا). معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیه، ج1، قاهره: دارالفضیله.
41. عثمانی،‌ محمدتقی (2033م). احکام التورق و تطبیقاته المصرفیه، دورۀ 17، للمجمع الفقهی الاسلامی، مکه مکرمه.
42. عسقلانی، ابن‌حجر (1379ق). فتح الباری شرح صحیح البخاری، ج6و12، بیروت: دارالجیل.
43. علم‌الهدی، سید‌مرتضی(1410ق). المسائل الناصریات (سلسله الینابیع الفقهیه)، ج16، چ اول، بیروت: فقه الشیعه و الدار الاسلامیهَ.
44. فخر‌المحققین، محمد‌بن‌حسن (1387). ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، ج2، چ اول، قم: مؤسسۀ اسماعلیان.
45. فیصلی‌نژاد، محمدجواد (1390). بررسی حیل ربا از دیدگاه فقهای معاصر، دانشگاه سیستان و بلوچستان، پایان‌نامۀ ‌کارشناسی‌ارشد.
46. فیومی، احمدبن‌علی (بی‌تا). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، ج1، بیروت: المکتبه العلمیه.
47. قرطبی، ابوعبدالله ‌محمدبن ‌احمد (1964ق). الجامع لإحکام القرآن، تحقیق: ابراهیم اطفیش واحمد البردونی، ج16، قاهره: دارالکتب المصریه.
48. کحلانی ‌صنعانی، محمدبن‌اسماعیل (1379ق). سبل السلام، ج3، چ چهارم، قاهره: شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی‌.
49. محقق‌ حلی، جعفربن‌ حسن (1409ق). شرائع الاسلام فی مسائل الحرام و الحلال، ج1، تهران: چاپ صادق شیرازی.
50. محمدی‌ گلپایگانی، سید محمود (1384). «نقد و بررسی‌ ربای ‌تولیدی»، پژوهشهای دینی، سال اول، ش 3، ص 141-117.
51. محمود، عبد‌الرحمان (بی‌تا). معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیه، 3جلد، ج3.
52. مکارم‌ شیرازی، ناصر (1391). قاعدۀ لاضرر، چ دوم، انتشارات امام علی بن ابیطالب(ع).
53. مصری، رفیق یونس (1422ق). الجامع فی اصول الربا، ج 2، بیروت: دارالقلم.
54. ــــــــــــــــــ (1412ق). الجامع فی اصول الربا، بیروت: دارالشامیه.
55. مغربی، محمدبن محمد (1416ق). مواهب الجمیل لشرح مختصر خلیل، ج6، چ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
56. نجفی، محمدحسن (1981ق). جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج23و 29، بیروت.
57. ـــــــــــــــــــ (1404ق). جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج 23 و 32، چ هفتم، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
58. نراقی، مولی ‌احمدبن ‌محمد (1415ق). مستندالشیعه فی احکامالشریعه، ج 14، چ اول، قم: مؤسسۀ آل‌بیت(ع).
59. نورائی، یوسف (1390). «بررسی فقهی راه‌های فرار از ربا»، پژوهشنامۀ فقه اسلامی و مبانی حقوقی، ش 10و11، ص 122 -107.
60. نوری، یحیی‌بن ‌شرف (بی‌تا). روضه الطالبین، ج3، بیروت: دارالکتب العلمیه.
61. ‌ نسائی، ‌احمدبن ‌شعیب ‌(1411ق). السنن الکبری،‌ ج14، چ اول، بیروت: دارالکتب ‌العلمیه.
62. یعقوبی، ‌جواد (1397). «کاوشی در زمینۀ تاریخی مستثنیات ربا»، فصلنامۀ پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، ش 51، ص 174 -.149
63. https://www.islamquest.net
 
 References
-  Holy Quran
1. Abd al-monam, Mahmoud Abd al-rahman .(Bi Ta). Mojam al-mustalahat ve al-faz al-feqhiyeh, Vol.1, Cairo: Dar al- fazileh
2. Abdullah Qudameh and Abd al-rahman ibn Qudameh. (Bi Ta). Al-moqani, Al-sharh al-kabir, Vol. 4, Beirut: Dar al-ketab al-arabi
3. Adris M. (1995). Al-jame al-Sahih, Vol. 1, Beirut: Maktab al-esteqameh ve Dar al-hekmah
4. Ahangaran, M. (2017).” Reinvestigating the legitimate tricks of escaping from usury with the approach of concurrent Fiqh,” journal of adaptive studies of Fiqh religions.1(2), 74-53. [Persian]
5. Ahmadi, A. (2006). Examining the legitimacy of escape from usury, Qom Pardis university, MA thesis [Persian]
6. Alam al-hoda, M. (1410  AH). Al-masael al-naseriat (Selseleh alinabi al-feqhiyeh), Vol. 16, first edition, Beirut: Feqh al-shiah ve Dar al-eslamiyeh
7. Ardabili, A. (1403  AH). Majma al-Faedeh ve al-Borhan Fi Sharhe Ershad Al-azhan, Islamic publication department affiliated with society of Qom seminary teachers, Vol. 8, first edition, Qom- Iran. [Persian]
8. Asqalani, Ibn Hajar. (1379  AH). Fath al-bari Sharh hadis al-bokhari, Vol. 6, 12, Beirut: Dar al-jeil
9. Atfish, M. (1972). Sharh al-neil ve Shafa al-alil, Vol. 8, second edition. Jadih: Maktab al-ershad
10. Badavi, I. (Bi Ta). Theory of al-reba al-muharram fi Shariate al-islamiyeh, Baqdad, Al-majlis al-a'ala
11. Bahiri, M. (1997). Religious tricks inconsistent with philosophy of Feqh, translated by Hussein Saberi, first edition, Mashhad: Journal of Astan Quds Razavi
12. Bayat M. (2012).” Qaedeh Nafie Asar ve Haraj based on verses and hadiths”, Journal of Seraj Monir, 3(9), 30-44. [Persian]
13. Behbudi, M. (Bi Ta). Quran rules, heritage and usury, Meraji, Bi Ja [Persian]
14. Behuti M. (1402  AH). Kashf al-qena An al-qena, Vol. 3, Beirut, Dar al-ketab al-elmiyeh
15. _______. (1418  AH). Kashf al-qena, Manshurat Muhammad Ali Beizun, 6 Volumes, first edition, Beirut, Lebanon.
16. Bohrani , Y. (1988). Al-hadaeq al-nazereh fi Ahkam al-etreh al-tahereh, Vol. 25, Won
17. Emami H. (1991). Civil rights, Vol. 1, edition 8, Tehran, Nasher: Islamiyeh [Persian]
18. Fakhr al-muhaqeqin, M. (2008). Izah al-favaed fi Sharh Eshkalat al-qavaed, Vol. 2, first edition, Ismaeilian institution [Persian]
19. Fayumi, A. (Bi Ta). Al-mesbah al-monir fi Qarib al-sharh al-kabir, Vol.1, Beirut: Almaktab al-elmiyeh
20. Feisali Nejad M. (2011). Examining tricks of usury from the perspective of contemporary Foqaha, Sistan and Baluchestan university, MA thesis [Persian]
21. Few authors. (2002). Usury, first edition, Qom, Bustan Kitab [Persian]
22. Hanafi M., Mohammad M. (2010). Al-ahkam al-motaleqah Belturuq fi al-masarif al-islamiyeh, first edition, al-eskandariyeh: Dar al-fekr al-hamei
23. https://www.islamquest.net
24. Hur Ameli, M. (1409  AH). Vasae al-shieh, Bi Ja, 28 volumes, Vol. 18.
25. Husseini Ameli, M. (Bi Ta). Meftah al-keramah, Vol. 4 ,5, Beirut, Dar al-Ehia al-tarath al-arabi
26. Ibn Abedin, M. (1407  AH). Rad Al-Mokhtar Ala Al-Dar Al-Mokhtar, Vol. 5, first edition, Beirut: Dar Al-Fekr
27. ____________. (1415  AH). The sideline of Rad Al-Mokhtar Ala Al-Dar Al-Mokhtar: description of Tanvir Al-Absar, Vol. 2, Beirut, Dar Al-Fekr
28. Ibn Fars, A., Ahmad Ibn Zakaria .(1979). Mojem Maqais Al-Loqah, Vol. 4, Beirut, Dar Al-Fekr
29. Ibn Manzoor, M. (Bi Ta). Lesan al-Arab, Vol. 1, first edition, Beirut, Dar Al-Sader
30. Ibn Qayem, M. (1374  AH). Elam al-moqein An Rab Al-Alamin, Vol.3, first edition, Cairo: School of great business
31. Ibn Roshd, M .(Bi Ta). Badayeh Al-Mojtahed ve Nahayat Al-Moqtased, Vol. 3, first edition, Istanbul: Dar Al-Qahraman
32. Ibn Teymiyeh, A., Taqi Al-Din A. (1408  AH). Alfatavi Al-Kobra, Vol. 3, Beirut: Elmiyeh library.
33. Jasas, A. (1405  AH). Quran rules, research: Mohammad al-sadeq Qamhavi, Vol. 4, Beirut, Dar ehia al-taras al-arabi
34. Kahlani Sanani, M. (1379  AH). Sabl al-salam, Vol. 3, fourth edition, Cairo: Sherkat al-maktabah ve Mtba'h Mustafa
35. Khuei, A. (1402  AH). Menhaj al-salehin, Vol. 2, Qom: Matba al-adab
36. Mahmoud Abd al-rahman. (Bi Ta). Mojam al-mustalahat ve al-faz al-feqhiyeh, three volumes, Vol. 3.
37. Makarem Shirazi, N. (2012). Qaede lazarar, second edition, Imam Ali ibn Abitaleb (P.B.U.H) publication [Persian]
38. Maqrebi M. (1416  AH). Mavaheb al-jamil Lesharh Mokhtasar Khalil, Vol. 6, first edition, Beirut: Dar al-kotob al-elmiyeh
39. Mesri Rafiq Yunes. (1412  AH). Al-jame fi Osul al-reba, Beirut:Dar al-shamiyeh
40. _______________ .(1422). Al-jame fi Osul al-reba, Vol. 2, Beirut: Dar al-shamiyeh
41. Mohammadi Golpaiegani, M. (2005).” Examining the generated usury”, religious research, 1(3), 117-141. [Persian]
42. Muhaqeq Heli, J. (1409  AH). Sharae al-eslam fi Masael al-haram ve al-halal, Vol.1, Tehran, Sadeq Shirazi publication
43. Najafi M. (1404  AH). Javaher al-kalam fi Sharh Sharae al-eslam, Vol.23, 32, Seventh edition, Beirut, Dar Ehia al-tarath al-arabi
44. ________. (1981). Javaher al-kalam fi Sharh Sharae al-eslam, Vol.23, 29, Beirut
45. Naragi,A. (1415  AH). Mostanad al-shiah fi al-ahkam al-shariah, Vol. 14, first edition, Qom, Al-albeit institution
46. Nesaei A. (1411  AH). Al-sonan al-kobra, Vol. 14, first edition, Beirut: Dar al-kotob al-elmiyeh
47. Nuraei Y. (2011).” Fiqh examining ways of escaping from usury”, Islamic Fiqh and legal foundations journal, issue 10,11, 107-122
48. Nuri Y. (Bi Ta). Ruze al-talebin, Vol.3, Beirut: Dar al-kotob al-elmiyeh
49. Osmani, M. (2013). Ahkam al-turaq ve Tatbiqat al-masraphiyeh, first edition7, Leljam al-feqhi al-eslamiyeh, Meca
50. Qurtabi, Abu Abdullah M. (1964). Al-jame Ahkam al-quran, Tahqiq: Ibrahim Atfish ve Ahmad al-brudani, Vol.16, Cairo: Dar al-maktab al-mesriyeh
51. Raqib Esfahani, H. (Bi Ta). Al-mufradat fi Qarib al-Quran, single Volume, Beirut, Dar al-marefat
52. Sahih Moslem. (Bi Ta). Hadith 7194, Bab: hadith Tubeh Ka'ab bin Malek ve Sahebiyeh, Vol. 8
53. Sanei Y. (2004). Feqh and life, usury generating, Qom, Meisam Tammar publication [Persian]
54. Sarakhsi, A. (1421  AH). Al-mabsoot, derasa ve al-tahqiq: Khalil Mahi al-din al-mis, Vol. 30, first edition, Beirut, Dar al-fekr
55. Shahid Thani. (1413  AH). Masalek al-afham Ela Tanqih Sharae al-islam, Vol. 3, Qom, publication of al-ma'aref al-islamiyeh institution
56. Shatebi, I (1424  AH). Al-movafeqat fi osul al-shariah, Vol. 2, first edition, Beirut: Dar al-ahia al-terath al-arabi
57. Sheikh Tusi (1414). Al-khalaf, five volumes, Vol. 4, Qom: Nasher Eslami institution
58. Tabatabaei M. (Bi Ta). Takamleh al-orvat al-vosqa, Vol.1, Qom: Maktab al-davari [Persian]
59. Tabatabaei, M. (Bi Ta). Al-mizan fi Tafsir al-quran, 20 volumes, Vol.14, Third edition, Tehran, Dar al-kotob al-eslamiyeh
60. Tabrasi, A.(1418  AH). Tafsir Javameh al-javame, Vol. 2, first edition, Qom, Nashr Eslami institution.
61. Yaqubi, J. (2018).”An explore in the area of usury exceptions”, Fiqh and Islamic law journal, issue 51, 149-174 [Persian]
62. Zamakhshari, A. (2010). Tafsir Koshaf, translated by Masoud Ansari, Vol. 4, first edition, Tehran, Qoqnus
63. Zamakhshari, A. (Bi Ta). Alkashif al-Haqayeq al-tanzil ve oiun al-aqavil fi Vojuh al-tavil, Vol.