جایگاه مصلحت در تحقق مقتضیات عقود با تأملی بر راه‌حل مصلحت کامنه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدۀ الهیات، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 استاد، دانشکدۀ الهیات، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

مصلحت تأمین نیازهای حقوقی جامعه به‌صورت سهل و آسان نقش ویژه‌ای در تحقق مقتضیات ذاتی و اطلاقی عقود دارد؛ در این بین برخی از حقوقدانان، با ابداع نظریۀ جدیدی با عنوان «مصلحت کامنه قراردادها» بر این باورند که مصلحت کامنه نقش اساسی در تشخیص مقتضیات عقود ایفا می‌کند. از این‌رو مقالۀ پیش‌رو در ابتدا به تحلیل جایگاه مصلحت در پدیداری عقود و مقتضیات آن پرداخته، سپس دیدگاه مصلحت کامنۀ قراردادها را مطالعه و بررسی کرده است. نتایج پژوهش حاکی از این بوده که مصلحت همان‌طوری که علت جعل احکام اولیه و ثانویه است، نقش محوری در تحقق عقود جدید و شکل‌گیری اقتضائات ذاتی و اطلاقی آن دارد. تمسک به مصلحت ذاتی عقد و استصحاب آن در صورت شک، راه‌حل شرعی برای تشخیص مقتضای ذات عقد است که به‌عنوان راهکار اصلی موردنظر فقهای امامیه است. راه‌حل مصلحت کامنه نیز اگر منظور همان مقتضای ذات منعقدشده باشد، مسئلۀ جدیدی نیست؛ بلکه فقها به آن اشاره کرده‌اند و اگر امری سیال و غیرثابت باشد که در طول زمان دگرگون می‌شود، راه تشخیص مقتضای ذات عقد نمی‌تواند باشد، زیرا موجب انقلاب ماهیت عقود خواهد شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Place of Expediency in Satisfying the Requirements of Contracts Focusing on the Hidden Expediency Solution

نویسندگان [English]

  • Abazar Afshar 1
  • Hossein Saberi 2
  • Mohammad Taqi Fakhla'i 2
1 Ph.D in Jurisprudence and Principles of Islamic Law, Faculty of Theology, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
2 Professor, Faculty of Theology, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
چکیده [English]

Making it easy to meet the legal requirements of the society is an expediency that has a special role in satisfying the essential and general requirements of the contracts. Meanwhile, a number of lawyers, innovating a new theory called “the hidden expediency of the contracts”, believe that the hidden expediency plays an essential role in recognition of the requirements of the contract. Therefore, the present article first analyzes the role of expediency in the emergence of the requirements of contracts. Next, it reviews the viewpoint of the hidden expediency. The results show that expediency both is the reason for making elementary and secondary rules and has a central role in the actualization of the new contracts and the formation of essential and general requirements. Resorting to the essential expediency of the contract and its presumed continuity in the case of doubt is a legal solution to recognize the requirement of the contract which is considered as the main solution by the Imamiyyah jurists. The solution of the hidden expediency, if it is meant the same contracted essential requirement, is not a new matter; rather, it has been referred to earlier by the jurists. However, if it is a flowing and unstable matter that changes over time it cannot be a way for recognizing the essential requirement of the contract, because it changes the nature and the essence of the contract.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Expediency
  • Hidden Expediency
  • Requirements of the Contracts
  • Essential Requirements of the Contract
  • General Requirements of the Contract
  1. الف) منابع فارسی  

    1. جعفری لنگرودی، محمد جعفر (1387). الفارق: دائرةالمعارف عمومی حقوق، تهران: کتابخانۀ گنج دانش.
    2. ------------------- (1386). روش جدید در مقدمۀ عمومی علوم حقوق، تهران: کتابخانۀ گنج دانش.
    3. ------------------- (1385). مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران: انتشارات گنج دانش.
    4. ------------------- (1382). فرهنگ عناصرشناسی(المعجم المعاصر فی علم العناصر)، تهران: انتشارات گنج دانش.
    5. ------------------- (1381). فلسفۀ عمومی حقوق بر پایۀ اصالت عمل: تئوری موازنه، تهران: کتابخانۀ گنج دانش.
    6. ------------------- (1380). فلسفۀ حقوق مدنی، تهران: کتابخانۀ گنج دانش.
    7. خلخالی، سید محمد موسوی (1422ق). حاکمیت در اسلام یا ولایت فقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به حوزۀ علمیۀ قم.
    8. فخلعی، محمد تقی (1389). چیستی حکم عقلاء و نسبت آن با حکم عقل، مجلۀ فقه و اصول، شمارۀ هشتادوچهارم: 97 – 126.
    9. قراملکی، محمد حسن (1386). جایگاه مصلحت در تشریع احکام اجتماعی اسلام، فصلنامۀ حکومت اسلامی، شمارۀ 46: 133 – 158.
    10. محقق داماد، سید مصطفی (1393). قواعد فقه، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
    11. مکارم شیرازی، ناصر (1427ق). استفتائات جدید، جلد 3، چ دوم، قم: انتشارات مدرسۀ امام علی‌بن ابی‌طالب(ع).
    12. ابن‌فارس، احمد (1404ق)، معجم مقاییس اللغه، محقق: هارون، عبدالسلام محمد، جلد 3، چ اول، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
    13. ابن‌منظور، محمدبن مکرم‌بن علی (1414ق). لسان العرب، جلد 2، چ سوم، قم: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع - دار صادر.
    14. اردبیلی، احمدبن محمد (1403ق). مجمع الفائده و البرهان، محقق و مصحح: مجتبی عراقی و علی اشتهاردی، جلد 10، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
    15. انصاری، مرتضی (1415ق). کتاب المکاسب المحرمه و البیع و الخیارات، جلد 5، چ اول، قم: کنگرۀ جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
    16. جزایری، سید محمد جعفر مروج (1416ق). هدی الطالب فی شرح المکاسب، جلد 1، چ اول، قم: مؤسسۀ دارالکتب.
    17. حسینی حائری، سید کاظم (1423ق). فقه العقود، چ دوم، قم: مجمع اندیشۀ اسلامی.
    18. خمینی، سید روح‌الله (1421ق). کتاب البیع، جلد 4، چ اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
    19. سبحانی، جعفر (1415ق). الرسائل الاربع، جلد 3، چ اول، قم: مؤسسۀ امام صادق(ع).
    20. صافی، لطف‌الله (1428ق). بیان الاصول، جلد 6، چ اول، قم: دایره التوجیه و الارشاد الدینی فی مکتب المرجع الدینی آیه‌الله العظمی الشیخ لطف‌الله الصافی الگلپایگانی (دام ظله).
    21. عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین‌بن علی (1428ق). مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، جلد 5، محقق و مصحح: گروه پژوهش مؤسسۀ معارف اسلامی، قم: کتابفروشی داوری.
    22. صیمری، مفلح‌بن حسن (1420ق). غایه المرام فی شرح شرائع الاسلام، چ اول، بیروت: دارالهدی.
    23. عاملی، سید جواد (1419ق). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
    24. غزالی، محمدبن محمد (1419ق). المستصفی فی علم الاصول، جلد 1، بیروت: شرکة دارالأرقم‌بن أبی‌الأرقم.
    25. فراهیدی، خلیل‌بن احمد (1409ق).کتاب العین، جلد 5، چ دوم، قم: هجرت.
    26. میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن محمد حسن (1430ق). القوانین المحکمة فی الأصول، چ اول، قم: احیاء الکتب الاسلامیه.
    27. مدرسی یزدی، عباس (1383). نماذج الأصول فی شرح مقالات الأصول، چ اول، قم: داوری
    28. نجفی، محمد حسن (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، جلد 27، چ هفتم، بیروت: دارالاحیاء تراث العربی.
    29. نایینی، میرزا محمد حسین غروی (1373). منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، جلد 2، چ اول، تهران: المکتبة المحمدیه.
    30. نراقی، مولی احمد‌بن محمد مهدی (1417ق). عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، جلد 1، چ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.

    ب) منابع عربی