تحدید مفهومی و امکان‌سنجی سلب حق از دیدگاه فقها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکتری، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

مفهوم حق یکی از مفاهیمی است که با وجود کاربرد فراوان، ابهام فراوانی در مفهوم آن وجود دارد و نمی‌توان تعریف واحدی از آن ارائه داد. در فقه اسلامی نیز مسئلۀ مفهوم حق و ویژگی‌ها و آثار آن، از جمله امکان سلب حق که به قابلیت اسقاط حق از آن تعبیر می‌شود، در کنار بررسی مصادیق و کاربردهای آن همواره مورد سؤال فقها بوده است و به مطالعۀ آن پرداخته‌اند. اکثریت فقها حق را معادل سلطنت می‌دانند، برخی نیز آن را ملک یا مرتبه‌ای ضعیف از آن می‌شمارند. با این تعریف، حق در برابر حکم قرار گرفته و یکی از ویژگی‌های اصلی و مقتضای طبع آن، قابلیت اسقاط است که موجب تمایز آن از حکم می‌شود؛ به این معنا که اگر امری اسقاط‌شدنی نباشد حق نیست. برخی دیگر از فقها حق را اعتباری مستقل دانسته‌اند و بر طبق آن در خصوص قابلیت اسقاط آن نیز، میان ایشان اختلاف وجود دارد. گرچه در هر صورت برای اسقاط حق، شروطی مانند ایجاد سبب حق و عدم مخالفت با کتاب و سنت وجود دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Conceptual Limitation and Feasibility of Deprivation of Right from the Viewpoint of Jurisprudents

نویسندگان [English]

  • Fatemeh Afshari 1
  • Hamid Asadi 2
1 Ph.D, Allamah Tabatabaei University, Tehran, Iran
2 Ph.D Student, Kharazmi University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Right is a concept that despite its wide usage has a lot of conceptual ambiguity and one cannot give a single definition of it. In Islamic jurisprudence, the issue of the concept of right, its features, and its effects including the possibility of deprivation of right, which is interpreted as the ability of waver of right, has always been studied by the jurisprudents along with its examples and applications. The majority of jurisprudents consider the right to be equal to sovereignty. Some also consider it as kingdom or a rank lower than that. By this definition, the right is posited against ruling one of the main features and requirements of which is the ability of waiver, which makes it distinct from the ruling; in that if it cannot be waived it is not right. Some other jurisprudents regard the right as an independent credit based on which there is a disagreement among them as to the possibility of waiver. However, in any case, there are conditions for deprivation of right such as creating the cause of right and the lack of opposition to the Holy Quran and the tradition.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Waiver of Right
  • Independent Credit
  • right
  • Deprivation of Right
  • Sovereignty
  • jurisprudents
  • Kingdom
  1. ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1376). شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی، تهران: حکمت.
  2. ابن‌منظور، محمد (1997). لسان العرب، بیروت: دارصادر.
  3. الاراکی، محمد علی (1415 ق). کتاب البیع، چ اول، قم: مؤسسۀ در راه حق.

4. الاسدی الحلی، حسن‌بن یوسف‌بن مطهر (علامه حلی) (بی‌تا). تذکره الفقها (ط - الحدیثه)، محقق و مصحح گروه پژوهش مؤسسۀ آل‌البیت(ع)، چ اول، قم: مؤسسۀ آل‌البیت(ع).

  1. الاسدی الحلی، محمدبن حسن‌بن یوسف (فخرالمحققین) (1387 ق). ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، چ اول، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.

6. الاصفهانی الکمپانی، محمد حسین (1419 الف). حاشیۀ کتاب المکاسب (ط - القدیمیه)، محقق و مصصح: عباس محمد آل‌سباع القطیفی، چ اول، قم: ذوی القربی.

  1. ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1419ب). رساله فی تحقیق الحق و الحکم، ضمن کتاب حاشیۀ کتاب المکاسب (ط - القدیمیه)، محقق و مصصح: عباس محمد آل‌سباع القطیفی، چ اول، قم: ذوی القربی.
  2. امامی، سید حسن (1375). حقوق مدنی، جلد 4، چ سیزدهم، تهران: کتابفروشی اسلامیه.

9. الانصاری، مرتضی‌بن محمد امین (شیخ انصاری) (1415 ق). کتاب المکاسب، محقق و مصحح: گروه پژوهش کنگره، قم: کنگرۀ جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.

  1. توسلی، حسین (1380). فلسفۀ حق در اندیشۀ سیاسی آیت‌الله مطهری، فصلنامۀ علوم سیاسی، سال چهارم، شمارۀ 13، بهار: 206 - 180.
  2. الجرجانی، سید شریف علی‌بن محمد (1424 ق). کتاب التعریفات، بیروت: دارالاحیا التراث العربی.

12. جعفری‌تبار، حسن (1385). شرح حق پایان ندارد همچو حق: گفتاری در سیر تاریخی تقلیل مفهوم حق از عدالت به مالکیت، مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، شمارۀ 72، تابستان: 122 - 85.

  1. جعفری لنگرودی، محمد جعفر (1387). تأثیر اراده در حقوق مدنی، چ دوم، تهران: کتابخانۀ گنج دانش.
  2. جوادی آملی، عبدالله (1385). حق و تکلیف در اسلام، چ دوم، بی‌جا: مرکز چاپ و انتشارات اسراء.
  3. الجیلانی، ابوالقاسم‌بن محمد حسن (میرزای قمی) (بی‌تا). غنائم الایام فی ما یتعلق بالحلال و الحرام، بی‌جا: بی‌نا.
  4. الحائری، سید کاظم (1423 ق). فقه العقود، چ دوم، قم: مجمع الفکر الإسلامی.
  5. الحسینی الشیرازی، سید محمد(1419 ق). الفقه، القانون، لبنان، چ دوم، بیروت: مرکزالرسول الأعظم (ص) للتحقیق و النشر.

18. الخراسانی، محمد کاظم‌بن حسین (آخوند خراسانی) (1406 ق). حاشیه المکاسب، محقق و مصحح: سید مهدی شمس‌الدین، چ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

19. الراغب الاصفهانی، حسین‌بن محمد (1412 ق). المفردات فی غریب القرآن، محقق و مصحح: صفوان عدنان الداودی، چ اول، بیروت: دارالعلم، الدارالشامیه.

  1. رضانژاد (نوشین)، غلامحسین (1371). حکیم سبزواری، زندگی، آثار، فلسفه، بی‌جا: کتابخانۀ سنایی.
  2. رمضانی، علی (1390). معنای حق در نگاه اندیشمندان اسلامی، معرفت حقوقی، سال اول، شمارۀ دوم، زمستان: 111 - 89.
  3. الزحیلی، وهبه (1418 ق). الفقه الاسلامی و ادلته، چ چهارم، دمشق: دارالفکر/دارالفکر المعاصر.
  4. الزرقاء، مصطفی احمد (1420 ق). المدخل الی نظریه الالتزام العامه فی الفقه الاسلامی، دمشق: دارالقلم.
  5. السهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1397 ق). مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح سید حسین نصر، تهران: انجمن فلسفۀ ایران.
  6. شعبانی، رضا (1389). سلب حق در فقه و حقوق، ماهنامۀ کانون، شمارۀ 103، فروردین: 95 - 83.
  7. شهیدی، مهدی (1378). مجموعه مقالات حقوقی، چ دوم، تهران: حقوقدان.
  8. شیخ‌الرئیس ابن‌سینا (1376). الإلهیات من کتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم: مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی.
  9. الشیرازی، صدرالدین محمد‌بن ابراهیم (ملاصدرا) (1981). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقیلة الأربعة، بیروت: دارالإحیا التراث العربی.
  10. صفایی، سید حسین؛ قاسم‌زاده، سید مرتضی (1389). حقوق مدنی اشخاص و محجورین، تهران: سمت.
  11. طالبی، محمد حسین (1386). منشأ و خاستگاه حق بشر، معرفت فلسفی، سال چهارم، شمارۀ چهارم، تابستان: 218 - 193.
  12. ــــــــــــــــــ (1388). نگاهی تاریخی به کاربری واژۀ حق در فرهنگ غرب و اسلام، نامۀ مفید، شمارۀ 76، اسفند: 152 - 134.
  13. الطباطبایی الیزدی، سید محمد کاظم‌بن عبدالعظیم (1423 ق). حاشیه المکاسب، چ اول، بیروت: دارالمصطفی، احیاء التراث.
  14. الطوسی، ابوجعفر محمد‌بن حسن (شیخ طوسی) (1407 ق). تهذیب الأحکام، چ چهارم، تهران: دارالکتب الإسلامیه.

34. العاملی الکرکی، علی‌بن حسین (محقق ثانی) (1414 ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد، محقق و مصحح گروه پژوهش مؤسسۀ آل‌البیت(ع)، چ دوم، قم: مؤسسه آل‌البیت(ع).

  1. العاملی، محمد‌بن حسن‌بن علی (شیخ حر عاملی) (1409 ق). تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، چ اول، قم: مؤسسۀ آل‌البیت(ع).

36. العاملی، محمدبن مکی (شهید اول) (1417 ق). الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

  1. ــــــــــــــــــــــــــــــــ (1400 ق). القواعد و الفوائد، محقق و مصحح: سید عبدالهادی الحکیم، قم: کتابفروشی مفید.
  2. عبادی، محمد هادی (1387). ماهیت حق در فقه امامیه و حقوق ایران، نشریۀ گواه، شمارۀ 12، بهار: 27 - 19.

39. الغروی النائینی، میرزا محمد حسین‌بن عبدالرحیم (میرزای نائینی) (1373 ق). منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، مقرر: شیخ موسی‌بن محمد النجفی الخوانساری، چ اول، تهران: المکتبه المحمدیه.

40. فروغی، سید علیرضا (1391). بررسی فقهی - حقوقی مفهوم حق و ملک، آموزه‌های فقه مدنی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شمارۀ 5، بهار و تابستان.

  1. کلینی، ابوجعفر محمد‌بن یعقوب (1407 ق). الکافی، چ چهارم، تهران: دارالکتب الإسلامیه.

42. الکوهکمری، سید محمد‌بن علی حجت (1409 ق). کتاب البیع، تقریر شیخ ابوطالب التجلیل التبریزی، چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

  1. المامقانی، محمد حسن‌بن عبدالله (1316 ق). غایه الآمال فی شرح کتاب المکاسب، چ اول، قم: مجمع الذخائر الإسلامیه.

44. المروج الجزائری، سید محمد جعفر (1416 ق). نظره فی الحقوق، أحکامها و أقسامها، ضمن کتاب هدی الطالب فی شرح المکاسب، چ اول، قم: مؤسسه دارالکتاب.

  1. مطهری، مرتضی (1380). مجموعه آثار، جلد 13، تهران: صدرا.
  2. ــــــــــــــ (1377). مجموعه آثار، جلد 8، تهران: صدرا.
  3. الموسوی الخمینی، سید روح‌الله (بی‌تا). کتاب البیع، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره).
  4. الموسوی الخوئی، سید ابوالقاسم (بی‌تا). مصباح الفقاهه (المکاسب)، تقریر شیخ محمد علی توحیدی، بی‌جا: بی‌نا.
  5. موسویان، سید ابوالفضل (1384). ماهیت حق، چ دوم، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

50. الهمدانی، آقا رضا‌بن محمد هادی (1420 ق). حاشیۀ کتاب المکاسب (للهمدانی)، محقق و مصحح: شیخ محمد رضا الأنصاری القمی، چ اول، قم: همدانی.