بررسی تاریخی نظریۀ بخشیدن خمس توسط امامان شیعه (11 تا 329 ه.ق)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، پژوهشکدۀ حج و زیارت، قم، ایران

2 استاد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

در این مقاله، برای نقد باور برخی در زمینۀ بخشش خمس توسط امامان شیعه، پس از دسته‌بندی و اعتبارسنجی گزارش‌های این بخشش به ترتیب هر امام، شرایطی که موجب بروز این پدیده در عصر امام بوده، بررسی ‌شده است. در ادامه، شواهد تاریخی دیگری نیز تبیین خواهد شد که مردود بودن این باور را اثبات می‌کنند. شواهدی چون باور جایگزینی خمس به‌جای زکات برای خویشان پیامبر(ص)، وجود روایات تثبیت‌کنندۀ خمس از امامانی که روایات تحلیل از آنان نقل ‌شده است. همچنین تشکیل و حمایت شبکۀ گسترۀ وکالت با مجموعۀ وظایفی، از جمله جمع‌آوری خمس توسط امامان بعدی، از قراین دیگری است که دیدگاه تاریخی حلال شمردن مطلق خمس را رد می‌کند؛ بنابراین به نظر می‌رسد در کنار قاعدۀ عمومی بخشیدن خمس، دربارۀ خمسی که در اموال منتقل‌شده طی معاملات مختلف به شیعیان، از غیر آنان وجود دارد، شرایط سیاسی، اجتماعی و امنیتی برخی از امامان، سبب آن شده است که شیعیان بر اساس چنین روایاتی به‌طور موقت از پرداخت خمس مازاد دارایی‌های خود معاف شوند. این معافیت در برخی موارد، با توجه به شرایط افراد خاصی که به این‌منظور مراجعه می‌کردند، رخ ‌داده و هرگز برای همگان و در همۀ زمان‌ها عمومیت نداشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Historical Review of the Viewpoint of Shi’ite Imams (AS) Exempting Khums

نویسندگان [English]

  • Mohammad Sa’id Nejati 1
  • Asghar Montazer-ol-Qa`em 2
  • Mohammad ’Ali Chelongar 2
1 Assistant Professor, Institute for Hajj& Pilgrimage, Qom, Iran
2 Full Professor, University of Isfahan, Isfahan, Iran
چکیده [English]

The article presents a historical review of the belief that the payment of khums was exempted by some of the Imams (AS). For this purpose, first the narrations that cite the exemption of khums by each Imam (AS) have been categorically gathered and their validity have been assessed. Next, its conditions that caused this phenomenon during the era of the Imam (AS) have been analyzed. Further, other historical evidences have also been mentioned which reject this belief; evidences like the belief that zakat can be replaced by khums for the family of the Prophet (PBUH), the existence of ahadith that affirms the payment of khums  from Imams (AS) that quoted narrations of tahlil. In addition, the creation and support of a wide network of representatives along with the duties including collection of khums by the succeeding Imams (AS) are among other proofs that reject the historical viewpoint of khums being absolutely exempted. Therefore, it seems that alongside the general rule of khums exemption, concerning khums of transferred property through dealings of non-Shi’a with Shi’a, the political, social, and security conditions of some the Imams (AS) caused the Shi’a to temporarily be exempt from paying khums on their surplus belongings according to these ahadith. The exemption of khums has been occurred in specific cases given the specific conditions of the people that referred to Imams (AS) for this purpose and it never has been generalized to all people at all times.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shi’ite Imams (AS)
  • Exempting Khums (Tahlil)
  • Khums
  • Share of the Kin
  1. ابن ابی‌شیبه، ابوبکر عبدالله‌بن محمد (1409 ق). الکتاب المصنف فی الأحادیث و الآثار، کمال یوسف الحوت، چ اول، ریاض: مکتبة الرشد.
  2. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (۱۴۲۰ ق). مصنف، محمد رضا القهوجی، بی‌چا، بیروت: دارالبشائر الاسلامیة.
  3. ابن‌اثیر، علی‌بن ابی‌الکرم (1385). الکامل فی التاریخ، چ اول، بیروت: دارصادر - داربیروت.
  4. ابن‌اعثم الکوفی، أبومحمد احمد (1411 ق). کتاب الفتوح، تحقیق: علی شیری، چ اول، بیروت: دارالأضواء.
  5. ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن (1412 ق). المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، چ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  6. ابن‌حیون مغربی، نعمان (1385). دعائم الإسلام، چ دوم، قم: مؤسسة آل‌البیت.
  7. ابن‌رجب الحنبلی (1399 ق). موسوعة الخراج، بی‌چا، بیروت: بیت الأفکار الدولیة.
  8. ابن‌زنجویة، ابواحمد حمیدبن مخلد (1427 ق). الأموال، چ اول، بیروت: دارالکتب.
  9. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (1428 ق). الأموال، چ دوم، بیروت: مرکز الملک فیصل.
  10. ابن‌شبه نمیری (1410 ق). تاریخ المدینة المنورة، چ اول، قم: دارالفکر.
  11. ابن‌شعبه حرانی، حسن‌بن علی (1404 ق). تحف العقول عن آل الرسول (ص)، چ دوم، قم: جامعۀ مدرسین.

12. ابن عبدربه، احمدبن محمد الأندلسی (1404 ق). العقد الفرید، چ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة.

  1. ابن قتیبة الدینوری، ابومحمد عبدالله‌بن مسلم (1410 ق). الإمامة و السیاسة (تاریخ الخلفاء)، علی شیری، چ اول، بیروت: دارالأضواء.
  2. ابوالفرج اصفهانی، علی‌بن الحسین (۱۴۰۸ ق). مقاتل الطالبیین، تحقیق: سید احمد صقر، چ اول، بیروت: مؤسسة الأعلمی.
  3. ابوعبید، قاسم‌بن سلام (1408 ق). الأموال، چ دوم، بیروت: دارالفکر.
  4. بلاذری، احمدبن یحیی (1417 ق). کتاب جمل من انساب الأشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی، چ اول، بیروت: دارالفکر.
  5. ــــــــــــــــــــــ (1988 ق). فتوح البلدان، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
  6. بیهقی، ابوبکر احمد (1344). السنن الکبری، چ اول، هند: مجلس دائرة المعارف النظامیة.
  7. جباری، محمد رضا (1382). سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه، چ اول، قم: مؤسسۀ آموزشی ـ پژوهشی امام خمینی.
  8. جعفریان، رسول (1381). حیات فکری و سیاسی ائمه، چ ششم، قم: انصاریان.
  9. الجنبی، عبدالخالق‌بن عبدالجلیل (2014). تاریخ التشیع لاهل البیت فی اقلیم البحرین القدیم، چ اول، بیروت: دارالمحجة البیضاء.
  10. حر عاملی، محمدبن حسن (1409 ق). وسائل الشیعة، چ اول، قم: مؤسسة آل‌البیت.
  11. حلی، جعفربن حسن (1413 ق). الرسائل التسع، چ اول، قم: انتشارات کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
  12. حیدر علی (1347). قلم‌داران، بی‌تا، بی‌جا.
  13. خویی، سید ابوالقاسم (1372). معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرجال، چ اول، قم: مرکز نشر الثقافة الاسلامیة فی العالم.
  14. الدلیمی، طه حامد (1435). الخمس بین الفریضة الشرعیة و الضریبة المالیة، چ اول، ریاض: دارعالم الکتب.

27. ذهبی، شمس‌الدین محمد (1413 ق). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، چ دوم، بیروت: دارالکتاب العربی.

  1. سبحانی، جعفر (1387). کتاب خمس، چ اول، تهران: مشعر.
  2. صدوق، محمدبن علی ابن‌بابویه (1395). الأمالی، چ ششم، تهران: کتابچی.
  3. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1395). کمال‌الدین و تمام النعمة، چ دوم، تهران: اسلامیه.
  4. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1415 ق). المقنع، چ اول، قم: مؤسسۀ امام هادی(ع).
  5. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1413 ق). من لایحضره الفقیه، چ دوم، قم: جامعۀ مدرسین.
  6. صفار، محمدبن حسن (1404 ق). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد(ص)، چ دوم، قم: مکتبة آیت‌الله المرعشی النجفی.
  7. طبرسی، احمدبن علی (1403 ق). الإحتجاج علی أهل اللجاج، چ اول، مشهد: نشر مرتضی.
  8. طبری، ابوجعفر محمدبن جریر (1387). تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، چ دوم، بیروت: دارالتراث.
  9. طحاوی ابوجعفر احمد (1414 ق). شرح معانی الآثار، محمد زهری النجار و...، چ اول، قاهره: عالم الکتب.
  10. طوسی، ابوجعفر محمدبن حسن (1390). الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، چ اول، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
  11. ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1407 ق). تهذیب الأحکام، چ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  12. طوسی، محمدبن الحسن (1411 ق). کتاب الغیبة للحجة، چ اول، قم: دارالمعارف الاسلامیة.
  13. عباسی، غلامعلی (1384).  قم در عصر حضور ائمه، چ اول، قم: انتشارات زائر.
  14. فیض کاشانی، محمد محسن‌بن شاه مرتضی (1406 ق). الوافی، چ اول، اصفهان: کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین علی(ع).
  15. قاضی ابویوسف (1399 ق). موسوعة الخراج، بی‌چا، بیروت: بی‌نا.
  16. قانع، سید مهدی (1390). تاریخ خمس، چ دوم، قم: انتشارات مسجد مقدس جمکران.
  17. القرشی، یحیی‌بن آدم (1399 ق). موسوعة الخراج، بی‌چا، بیروت: بی‌نا.
  18. قمی، علی‌بن ابراهیم (1404 ق). تفسیر القمی، چ سوم، قم: دارالکتاب.
  19. قمی، حسن‌بن محمد (1361). تاریخ قم، چ اول، تهران: توس.
  20. کشّی، محمدبن عمر (1390). رجال الکشی، چ اول، مشهد: مؤسسۀ نشر دانشگاه مشهد.
  21. کلینی، محمدبن یعقوب (1407 ق). الکافی، چ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
  22. مازندرانی، محمد صالح‌بن احمد (1382). شرح الکافی، چ اول، تهران: المکتبة الاسلامیة.
  23. مجلسی، محمد باقر (1406 ق). ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، چ اول، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
  24. ــــــــــــــــــــ (1404 ق). مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول(ص)، چ دوم، تهران: دارالکتب الاسلامیة
  25. مجلسی، محمد تقی (1414 ق). لوامع صاحبقرانی، چ دوم، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
  26. محدث نوری، میرزا حسین (1408 ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، چ اول، بیروت: مؤسسۀ آل‌البیت.
  27. محقق دامادی، سید محمد یزدی (1418 ق). کتاب الخمس، چ اول، قم: دارالاسراء للنشر.
  28. مفید، محمد (1413 ق). الإختصاص، چ اول، قم: کنگرۀ جهانی هزارۀ شیخ مفید.
  29. ـــــــــــــ (1413 ق). الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، چ اول، قم: کنگرۀ جهانی هزارۀ شیخ مفید.
  30. ـــــــــــــ (1413 ق). المقنعة، چ اول، قم: کنگرۀ جهانی هزارۀ شیخ مفید.
  31. مقدسی، ابوعبدالله محمدبن احمد (1411 ق). أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، چ سوم، القاهرة: مکتبة مدبولی.
  32. نجاشی، احمدبن علی (1365). فهرست أسماء مصنفی الشیعة، چ ششم، قم: انتشارات جامعۀ مدرسین.
  33. نجفی، محمد حسن (1404 ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، چ هفتم، بیروت: دارالإحیاء التراث العربی.

61. نجاتی، محمد سعید (1394). بررسی رویکردهای سیاسی و معنوی امامت شیعه در زندگی امام کاظم(ع)، مجلۀ علمی ـ پژوهشی تاریخ اسلام، شمارۀ 61.

  1. یعقوبی، احمدبن ابی‌یعقوب (1960). تاریخ الیعقوبی، چ دوم، بیروت: دارصادر.