تحلیل و ارزیابی دیدگاه‌های فقهی راجع به میزان دیۀ پلک‌ها؛ «با تأکید بر مادۀ 590 قانون مجازات اسلامی»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

2 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

3 استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

چکیده

در باب میزان دیۀ پلک‌ها (دیة‌الأجفان) بین فقیهان امامیه اختلاف‌ نظر جدی وجود دارد. مشهور فقیهان با تفکیک بین ازالۀ مجموعی و انفرادی، در حالت اول، دیۀ کامل را ثابت دانسته‌اند و در فرض دوم، به ثبوت یک‌سوم دیۀ چشم در پلک بالا و نصف دیۀ همان چشم در پلک پایین نظر داده‌اند. این دیدگاه مستظهر به ادعای اجماع بوده است و خبر «ظریف‌بن ناصح» نیز از دیگر ادلۀ این قول به‌شمار می‌رود. قانونگذار نیز در مادۀ 590 ق.م.از نظریۀ مشهور پیروی کرده است؛ در مقابل، نگارندگان با استقصای در متون فقهی به چهار موضع متفاوت دیگر از فقیهان دست‌ یافته‌اند. آنچه سبب پیدایش چنین دیدگاه‌های متفاوتی شده، برنتابیدن ادعای تحقق اجماع در مسئله، غیرمعتبر شمردن برخی از روایات مورد استناد و وجود اخبار دیگری در فرض بحث بوده که بسیاری از فقیهان را به اتخاذ مواضع دیگر کشانده است. در مقالۀ حاضر با عنایت به اهمیت و لزوم اقتباس و انطباق قانون‌های موضوعه با احکام شرعی، در پژوهشی توصیفی - تحلیلی و با نگاهی مسئله‌محورانه، به نقد و تحلیل دیدگاه‌های موجود در مسئله پرداخته‌ایم و با خدشه در ادلۀ سایر اقوال، درنهایت قول به ثبوت پنج‌ششم دیه، در هر دو حالت ازالۀ انفرادی و اجتماعی پلک‌ها را برگزیده‌ایم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis and Evaluation of Jurisprudential Views on the Amount of the Blood Money of the Eyelids, with an Emphasis on Article 590 of Islamic Penal Code

نویسندگان [English]

  • Sediqeh Hatami 1
  • Mohammad Reza 'Elmi Soula 2
  • Mohammad Hassan Haeri 3
1 Ph.D Student, Department of Jurisprudence and Principles of Islamic Law, University of Ferdowsi, Mashhad, Iran
2 Assistant Professor, Department of Jurisprudence and Principles of Islamic Law, University of Ferdowsi, Mashhad, Iran
3 Full Professor, Department of Jurisprudence and Principles of Islamic Law, University of Ferdowsi, Mashhad, Iran
چکیده [English]

There has been serious dispute among the Imamite jurisprudents regarding the amount of the blood money of the eyelids (diya al-ajfan). The famous jurisprudents, differentiating between the total and solitary destruction, hold that in the former case, the complete amount of blood money is fixed and in the later case, for the upper eyelid it is one-third of the blood money of the eye and for the lower eyelid it is half amount of the blood money of the same eye. This view is based on the claim of consensus and the report of “Zarif ibn Naseh” is another evidence to support this opinion. The Islamic Penal Code also follows the famous theory in this regard in the Article 590. In contrast to the famous promise, the writers have studied exactly the jurisprudential texts and have reached four different standpoints of other jurisprudents. There are several reasons for the development of such different views, including rejecting the claim of reaching a consensus on the matter, invalidating a number of cited traditions, and the existence of other reports on this assumption that have made most of the jurisprudents to hold other positions. The present article, taking into consideration the importance and the necessity of adaption and adaptation of positive law with religious law, uses a descriptive-analytical method and having a problem-based view, analyses the present views on the matter and cast doubts on evidences in other opinions. It finally adopts the view that the amount of blood money in both solitary and total destruction of eyelids is five-sixth of the [complete] blood money.              

کلیدواژه‌ها [English]

  • Eyelids Blood Money
  • Total Destruction
  • Solitary Destruction
  • Upper Lids
  • Lower Lids
  • Tradition from Zarif ibn Naseh
  1. ابن‌سعید، یحیی‌بن احمد (1405 ق). الجامع للشرائع، چ اول، قم: مؤسسۀ سیدالشهداء العلمیة.
  2. ابن‌منظور، محمدبن مکرم (1414 ق). لسان العرب، چ سوم، بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع - دار صادر.
  3. ابن‌اثیر، مبارک‌بن محمد (1421 ق). النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، چ اول، قم: مؤسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان.
  4. ابن‌ادریس، محمدبن احمد (1410 ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  5. ابن‌حمزه، محمدبن علی (1408 ق). الوسیله الی نیل الفضیله، چ اول، قم: انتشارات کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
  6. ابن‌زهره، حمزه‌بن علی (1417 ق). غنیه النزوعإلی علمی الأصول و الفروع، ج اول، قم: مؤسسۀ امام صادق(ع).
  7. ابن‌فهد حلی، احمدبن محمد (1407 ق). مهذب البارع فی شرح المختصر النافع، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  8. ابوصلاح حلبی، تقی‌بن نجم (1403 ق). الکافی فی الفقه، چ اول، اصفهان: کتابخانۀ عمومی امام امیرالمؤمنین(ع).
  9. تبریزی، جواد (1428 ق). تنقیح مبانی الاحکام ـ کتاب الدیات، چ اول، قم: دارالصدیقة الشهیدة (س).
  10. جوهری، اسماعیل‌بن حماد (1410 ق). الصحاح- تاج اللغة و صحاح العربیة، چ اول، بیروت: دارالعلم للملایین.
  11. حاجی‌ده‌آبادی، احمد (1384). قواعد فقه دیات: (مطالعۀ تطبیقی در مذاهب اسلامی)، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
  12. حر عاملی، محمدبن حسن (1409 ق). تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، چ اول، قم: مؤسسۀ آل‌البیت(ع).
  13. حسینی شیرازی، محمد(1408ق). الفقه: کتاب الدیات، چ اول، قم: مکتبه الامام المهدی(عج).
  14. حسینی عاملی، محمد جوادبن محمد (1326 ق). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلاّمة، چ اول، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
  15. خوانساری، احمد (1405 ق). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، چ دوم، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
  16. خویی، ابوالقاسم (1422 ق). مبانی تکمله المنهاج، چ اول، قم: مؤسسۀ احیاء آثار الإمام الخوئی (ره).
  17. خمینی، روح‌اللّه (1427 ق). تحریر الوسیلة، چ اول، قم: مؤسسۀ مطبوعات دارالعلم.
  18. روحانی، صادق (1412 ق). فقه الصادق علیه‌السلام، چ اول، قم: دارالکتاب ـ مدرسۀ امام صادق(ع).
  19. ــــــــــــــ. (1386). منهاج الصالحین، چ دوم، قم: انتشارات اجتهاد.
  20. زراعت، عباس (1395). شرح مبسوط قانون مجازات اسلامی: مبحث دیات، چ اول، تهران: انتشارات جنگل.
  21. سلار دیلمی، حمزه‌بن عبدالعزیز (1404 ق). المراسم العلویه و الأحکام النبویة فی الفقه الإمامی، چ اول، قم: منشورات الحرمین.
  22. شوشتری، محمد تقی (1406 ق). النجعه فی الشرح اللمعه، چ اول، تهران: کتابفروشی صدوق.
  23. شهید اول، محمدبن مکی (1410 ق). اللمعه الدمشقیه فی فقه الإمامیة، چ اول، بیروت: دارالتراث ـ الدار الإسلامیة.
  24. شهید ثانی، زین‌الدین‌بن علی (1410 ق). الروضه البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیة، چ اول، قم: کتابفروشی داوری.
  25. ـــــــــــــــــــــــــــ (1413 ق). مسالک الافهام إلی تنقیح شرائع الاسلام، چ اول، قم: مؤسسه المعارف الإسلامیة.
  26. صدوق، محمدبن علی (1413 ق). من لایحضره الفقیه، چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  27. صیمری، مفلح‌بن حسن (1420 ق). غایه المرام فی الشرح شرائع الاسلام، چ اول، بیروت: دارالهادی.

28. طباطبایی، علی‌بن محمد علی (1409 ق). الشرح الصغیر فی شرح مختصر النافع ـ حدیقة المؤمنین، چ اول، قم، انتشارات کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی قدس سره.

  1. ــــــــــــــــــــــــــ (1418 ق). ریاض المسائل، چ اول، قم: مؤسسۀ آل‌البیت(ع).
  2. طریحی، فخرالدین‌بن محمد (1416 ق). مجمع البحرین، چ سوم، تهران، کتابفروشی مرتضوی.
  3. طوسی، محمدبن حسن (1407 ق). الخلاف، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  4. ــــــــــــــــــــــ (1387 ق). المبسوط فی فقه الإمامیة، چ سوم، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریه.
  5. ـــــــــــــــــــــــ (1400 ق).النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، چ دوم، بیروت: دارالکتاب العربی.
  6. ـــــــــــــــــــــــ (1407 ق). تهذیب الاحکام، چ چهارم، تهران: دارالکتب الإسلامیه.
  7. علامه حلی، حسن‌بن یوسف (1420 ق). تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة، جلد 6، چ اول، قم: مؤسسۀ امام صادق(ع).

36. ـــــــــــــــــــــــ (1413 ق). قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

37. ـــــــــــــــــــــــ (1413 ق). مختلف الشیعه فی أحکام الشریعة، چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

38. فاضل هندی، محمدبن حسن (1416 ق). کشف اللثام و الابهام عن قواعد الأحکام، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

  1. فخرالمحققین، محمدبن حسن (1387 ق). ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، چ اول، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
  2. فیاض، محمد اسحاق (1378). منهاج الصالحین، چ اول، قم: مکتب آیت‌الله العظمی محمد اسحق الفیاض.
  3. فیض کاشانی، ملامحسن (بی‌تا). مفاتیح الشرائع، چ اول، قم: انتشارات کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی(ره).
  4. فیومی، احمدبن محمد (1300 ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، چ اول، قم: منشورات دارالرضی.
  5. قطب‌الدین کیدری، محمدبن حسین (1416 ق). اصباح الشیعه بمصباح الشریعة، چ اول، قم: مؤسسۀ امام صادق(ع).
  6. کلینی، محمدبن یعقوب (1407 ق). الکافی، چ چهارم، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
  7. محقق حلی، جعفربن حسن (1408 ق). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چ دوم، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
  8. مدنی کاشانی، رضا (1408 ق). کتاب الدیات، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  9. مفید، محمدبن محمد (1413 ق). المقنعه، چ اول، قم: کنگرۀ جهانی هزارۀ شیخ مفید.

48. مقدس اردبیلی، احمدبن محمد (1403 ق). مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

  1. نجفی، محمد حسن (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چ هفتم، بیروت: دارالإحیاء التراث العربی.
  2. وحید خراسانی، حسین (1428 ق). منهاج الصالحین، چ اول، قم: مدرسۀ امام باقر(ع).