مبانی فلسفی اسقاط حق در فقه اسلامی و حقوق غرب

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار، گروه حقوق خصوصی، دانشگاه پیام نور

چکیده

موضوع اسقاط حق در اغلب رشته‌های حقوقی مطرح شده است. برای ارزیابی و قضاوت در زمینۀ صحت یا بطلان این عمل حقوقی، معیارهای مختلفی از قبیل خودمختاری، کارایی (فایده) و مصلحت پیشنهاد شده‌اند. ریشۀ این معیارها را باید در گفتمان «فلسفۀ حق» جست‌وجو کرد. بنابراین، پرداختن به مبانی فلسفی اسقاط حق یک ضرورت است. در این مقاله با مرور ایده‌های مطرح‌شده در خصوص حق در فقه اسلامی از یک‌سو و نظریات ارائه‌شده توسط فلاسفه و حقوقدانان غربی از سوی دیگر، معیارهای ارزیابی اسقاط حق، شناسایی و مقایسه خواهند شد. در فقه اسلامی این موضوع در ضمن مباحث مربوط به حق و حکم بررسی شده است. حق در تفکر اسلامی در قالب مصلحت، تحلیل و قضاوت می‌شود. در میان نظریه‌پردازان حق در جهان غرب نیز، نظریه‌های مختلفی ارائه شده که دو نظریۀ اراده و سود، از شهرت و طرفداران بیشتری برخوردار است. بر اساس نظریۀ اراده، تسلط ذی‌حق بر موضوع حق، اساسی‌ترین ویژگی یک حق محسوب می‌شود. نظریۀ سود نیز با تقلیل حق به فایده، سودمندی را اصلی‌ترین کارویژه برای حق می‌داند. از نگاه سودگرایان، حق ابزاری در خدمت خیر عمومی است و چنانچه رفاه جامعه به‌عنوان یک کل اقتضا کند، قربانی کردن حق‌های شخصی مجاز خواهد بود. لذا در اسقاط حق، ارادۀ ذی‌حق نقش ثانوی دارد. این بررسی نشان داد که آرای برخی فقها، با نظریۀ اراده هماهنگ است؛ ولی نگرش غالب در فقه اسلامی به مصلحت متکی است که مشابهت‌هایی با نظریۀ سود دارد، اما تفاوت اساسی این دو در این است که مصلحت در تفکر اسلامی جنبۀ درون‌دینی و در تفکر غربی، جنبۀ انسانی دارد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Philosophical Foundations of Waiver of Right in Islamic Jurisprudence and Western Law

نویسنده [English]

  • Ebrahim Taghizadeh
Associate Professor, Department of Private Law, Payame Noor University
چکیده [English]

The matter of waiver of right is raised in most of the legal disciplines. In order to assess and judge the accuracy or nullity of this legal act, different measures have been proposed like autonomy, efficiency (usefulness) and expediency. The root of these criteria must be explored in the discourse of "the philosophy of right". Therefore, it is necessary to deal with the philosophical foundations of waiver. This paper, reviewing the ideas proposed regarding the right in Islamic jurisprudence from one hand and the theories presented by philosophers and western jurisprudents on the other hand, will identify and compare the criteria for the assessment of waiver of right. The Islamic jurisprudence reviews the matter within the issues pertaining to the right and judgment. The right in Islamic thought is analyzed and judged in the form of expediency. The theorists in the west have proposed different theories of right among which two theories of will and profit are more popular. According to the theory of will, the sovereignty of beneficiary over the subject of the right is the most fundamental attribute of a right. The theory of profit, by reducing the right to utility, makes the utility as the main reason for the right. From the viewpoint of Utilitarianists, the right is a means of public good and if the welfare of the community as a whole is required, then it will be permissible to sacrifice personal rights. Thus, in the waiver of right, the will of beneficiary is secondary. The study showed that the opinions of some jurisprudents are consistent with the theory of will but the prevailing attitude in Islamic jurisprudence depends on the expediency that have some similarities with the theory of profit. The main difference is that the expediency in Islamic thinking has an inter- religion aspect but in the Western thought it has a humanitarian aspect.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Waiver
  • Right and Judgment
  • Expediency
  • Theory of Selection
  • Theory of Utility

مراجع

  1. ابن‌القیم الجوزیه، محمدبن ابی‌بکر (1411 ق). اعلام الموقعین عن رب العالمین، الطبعه الاولی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  2. ابن‌عابدین، محمد امین‌بن عمر (1412 ق). رد المحتار علی الدر المختار، الطبعه الثانیه، بیروت: دارالفکر.
  3. ابن‌نجیم، زین‌الدین‌بن ابراهیم (بی‌تا). البحر الرائق شرح کنز الدقائق و منحه الخالق، الطبعه الثانیه، بی‌جا: دارالکتب الاسلامی.
  4. اراکی، محمد علی (1414 ق). الخیارات، چ اول، قم: مؤسسۀ در راه حق.
  5. ـــــــــــــــــ (1415 ق). کتاب البیع، جلد 1، چ اول، قم: مؤسسۀ در راه حق.
  6. البخاری، عبدالعزیز بن احمد (بی‌تا). کشف‌الاسرار شرح اصول البزدوی، جلد 1، بی‌جا: دارالکتب الاسلامی.
  7. الحسنی، اسماعیل (1383). مقاصد شریعت از نگاه ابن‌عاشور، ترجمۀ مهدی مهریزی، تهران: صحیفۀ خرد.
  8. الشربینی، شمس‌الدین (1415 ق). مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، الطبعه الاولی، بی‌جا: دارالکتب العلمیه.
  9. القرافی، ابوالعباس شهاب‌الدین (بی‌تا). الفروق، جلد 1، بی‌جا: عالم الکتب.
  10. بن‌عبدالسلام، ابومحمد عزلدین (1414 ق). قواعد الاحکام فی مصالح الانام، القاهره: مکتبه الکلیات الازهریه.
  11. بحرالعلوم، محمدبن محمد تقی (1403 ق). بلغة الفقیه، جلد 1، چ چهارم، تهران: منشورات مکتبه الصادق.
  12. پیلوار، رحیم (1392). فلسفۀ حق مالکیت، چ دوم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
  13. تبیت، مارک (1386). فلسفۀ حقوق، ترجمۀ حسن رضایی خاوری، چ دوم، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
  14. جوادی آملی، عبدالله (1377). فلسفۀ حقوق بشر، چ دوم، قم: اسراء.
  15. جونز، پیتر (1392). حق‌ها، ترجمۀ مشتاق زرگوش و مجتبی همتی، چ اول، تهران: نشر میزان.
  16. حائری، سید کاظم (1423 ق). فقه العقود، جلد 1، چ دوم، قم: مجمع اندیشۀ اسلامی.
  17. حکیم، سید محسن (بی‌تا). نهج الفقاهه، چ اول، قم: انتشارات 22 بهمن.
  18. خویی، سید ابوالقاسم (1412 ق). مصباح الفقاهه فی المعاملات، به قلم میرزا محمد علی توحیدی، جلد 2، بیروت: دارالهادی.
  19. دل وکیو، جورجو (1386). فلسفۀ حقوق، ترجمۀ جواد واحدی، چ دوم، تهران: نشر میزان.
  20. دهقان چاچکامی، حمید (1390). جایگاه مصلحت در قانونگذاری کیفری ایران، چ اول، قم: مؤسسۀ بوستان کتاب.
  21. راسخ، محمد (1393). حق و مصلحت، جلد 1، چ پنجم، تهران: طرح نو.
  22. ـــــــــــــ (1392). حق و مصلحت، جلد 2، چ دوم، تهران: نشر نی.
  23. سیوری حلی، مقدادبن عبدالله (1404 ق). التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، جلد 1، چ اول، قم: انتشارات کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
  24. شاطبی، ابراهیم‌بن موسی (1417 ق).الموافقات، جلد 2، الطبعه الاولی: دار ابن‌عفان.
  25. شوشتری، سید محمد حسن (1427 ق). دیدگاه‌های نو در حقوق، جلد 1، چ دوم، تهران: نشر میزان.
  26. شوکانی، محمدبن علی (1419 ق). ارشاد الفحول الی تحقیق الحق من علم الاصول، طبعه الاولی: دارالکتب العربی.
  27. صدر، شهید سید محمد (1420 ق). ماوراءالفقه، جلد 3، چ اول، بیروت: دارالأضواء للطباعة و النشر و التوزیع.
  28. طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم (1421 ق). حاشیۀ مکاسب، جلد 1، چ دوم، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
  29. طاهری، مسعود و انصاری، محمد علی (1384). دانشنامۀ حقوق خصوصی، جلد 1، چ اول، تهران: محراب فکر.
  30. غزالی،ابوحامد محمدبن محمد (1413 ق). المستصفی، الطبعه الاولی: دارالکتب العلمیه.
  31. کاتوزیان، ناصر (1391). اعمال حقوقی (قرارداد - ایقاع)، چ پنجم، تهران:شرکت سهامی انتشار.
  32. کانت، ایمانوئل (1383). فلسفۀ حقوق، ترجمۀ منوچهر صانعی دره‌بیدی، چ دوم، تهران: نشر نقش و نگار.
  33. مامقانی، ملاعبدالله (1350ق). نهایة المقال فی تکملة غایة الآمال، چ اول، قم: مجمع الذخائر الاسلامیه.
  34. محقق داماد، سید مصطفی (1389). قواعد فقه (بخش مدنی)، چ بیست وهفتم، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
  35. محمصانی، صبحی رجب (1386). فلسفۀ قانونگذاری در اسلام، ترجمۀ اسماعیل گلستانی، چ اول، تهران:نشر آثار اندیشه.
  36. مطهری، مرتضی (1374). اسلام و مقتضیات زمان، جلد 2، چ یازدهم، تهران: صدرا.
  37. ـــــــــــــ (1362). فلسفۀ اخلاق، قم: بنیاد 15خرداد.
  38. ناظمی‌زاده، محسن و نیک‌دوستی، مجتبی (1392). شرط عدم نزدیکی در نکاح، مجلۀ حقوقی دادگستری، سال هفتاد و هفتم، شمارۀ 82.
  39. نایینی، میرزا محمد حسین (1373 ق). منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، مقرر موسی‌بن محمد خوانساری، جلد 1، چ اول، تهران: المکتبه المحمدیه.
    1. Blackstone,William(1893) .Commentariesonthe Laws of England, Philadelphia:J.B.Lippincott.
    2. George E. Dix(1977). ''Waiver in Criminal Procedure: A Brief for More Careful Analysis'', TEX. L. REV, 55, 193.
    3. Finnis, J (1980). Natural Law and Natural Right, Oxford: Clarendon Press.
    4. Feinberg, J(1970). ''The Nature and Value of Rights'', Journal of Value Inquiry, 4.
    5.  ––– (1973). Social Philosophy, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
    6. Grotius,H (1925) .The Law of War and Peace, Translated by Francis Kelsey,Indianapolis:Bobbs-Merill.
    7. Hohfeld, W(1919). Fundamental Legal Conceptions, W. Cook (ed.), New Haven: Yale University Press.
    8. Hart,H(1982). Essays on Bentham: Studies in Jurisprudence and Political Theory, Oxford: Clarendon Press.
    9. Louden, R(1983). ''Rights Infatuation and the Impoverishment of Moral Theory'', Journal of Value Inquiry, 17,2.
    10. Mackie, J(1984). ''Can There be a Rights-Based Moral Theory?'' in Waldron, pp. 168–81.
    11. Martin, R(1993). A System of Rights, Oxford: Oxford University Press.
    12. Maccormick, 1982, Legal Right and Social Democracy, Oxford: Oxford University Press.
    13. MacCormick, N(1977). ''Rights in Legislation'', in Hacker, P., and Raz, J. (eds.), Law, Morality and Society: Essays in Honour of H.L.A Hart, Oxford: Oxford University Press.
    14. Maliks&Follesdal,R&A (2013) .Kantian Theory and Human Rights, London:Routledge.
    15. Orend,B(2002) .Human rights,concept and context, Peterborough:Broadwiew press.
    16. Plamenatz, J(1938) . Consent, Freedom, and Political Obligation, Oxford: Oxford University Press.
    17. Raz,j(1994). Ethics in the Public Domain, Oxford: Oxford University Press.
    18. Rainbolt ,G. W(2006) .The Concept of Rights, Dordecht:Springer Science & Business Media.
    19. Rubin,L(1981) .'' Toward a General Theory of Waiver'', UCLA L. REV. 478 .
    20. Steiner, H(1994) . An Essay on Rights, Oxford: Blackwell.
    21. Sumner, L(1987) .The Moral Foundations of Rights, Oxford: Oxford University Press.
    22. Skorupski, J(2010) .The Domain of Reasons, Oxford: Oxford University Press.
    23. Williams, G(1968). ''The Concept of a Legal Liberty'', in Summers, R. (ed.), Essays in Legal Philosophy, Oxford: Blackwell.
    24. Wellman, C(1985). A Theory of Rights, Totowa, NJ: Rowman&Allanheld.
    25. Wenar,L(2008) ''The Analysis of Rights'', in Kramer, M., Grant, C., Colburn, B., and Hatzistavrou, A. (eds.), The Legacy of H. L. A. Hart, Oxford: Oxford University Press.
    26. wilen Berg , J(2003) '' Understanding waiver'' , Houston Law Review, 40,2.
مجله علمی
دوره 14، شماره 3
مهر 1397
صفحه 677-706

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 23 شهریور 1395
  • تاریخ بازنگری: 02 آبان 1397
  • تاریخ پذیرش: 02 آبان 1397

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار