بررسی مبانی فقهی شفعه در اموال منقول از دیدگاه مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار بخش علوم قرآن و فقه دانشکدۀ الهیات دانشگاه شیراز، ایران

2 استادیار بخش علوم قرآن و فقه دانشکدۀ الهیات دانشگاه شیراز، ایران

چکیده

در فقه اسلامی دربارۀ تعریف مال منقول و غیرمنقول دو مبنا به‌چشم می‌خورد که یکی از آن دو در مادۀ 12 ق.م. پذیرفته شده است. مال منقول و غیرمنقول در فقه اسلامی، آثار و احکام متفاوتی دارند، از جمله آن آثار در شفعه نمودار می‌شوند که بر اساس آن، مشهور فقهای شیعه و اهل تسنن در اموال غیرمنقول شفعه را روا دانسته‌اند و در اموال منقول از عدم جواز شفعه سخن گفته‌اند. قانون مدنی ایران نیز همین نظر مشهور را اختیار کرده است. با وجود دیدگاه مشهور، جواز شفعه در اموال منقول منطقی به‌نظر می‌رسد؛ زیرا دلایلی که برای حکم عدم جواز شفعه در اموال منقول مورد استناد مشهور قرار گرفته‌اند، خالی از اشکال نیستند و دلایل عمده‌ای چون روایات و لزوم رفع ضرر و دفع مشقت و حرج در اموال منقول به‌وسیلۀ شفعه، جواز شفعه در اموال منقول را توجیه می‌کنند. این تحقیق با روش توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر روش اجتهاد انجام گرفته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Study of Jurisprudential Principles of Preemption in Movable Properties from the viewpoint of Islamic Religions

نویسندگان [English]

  • Morteza Rahimi 1
  • Seyyed Mohammad Hashem Purmowla 2
1 Associate Professor at Quranic Sciences and Juripsrudence, Faculty of Theology, University of Shiraz, Iran
2 Assistant Professor at Quranic Sciences and Juripsrudence, Faculty of Theology, University of Shiraz, Iran
چکیده [English]

There are two definitions for movable and immovable properties in Islamic jurisprudence one of which is accepted in the Iranian civil code. Movable and immovable properties have several rules and effects in Islamic jurisprudence. One of these effects has been appeared as preemption which is held permissible by the famous Shi'ite and Sunni scholars for immovable properties and not permissible for movable properties. This famous idea is accepted also by the Iranian civil code. In spite of this famous idea, the  permissibility of preemption for movable properties is justifiable because the reasons of famous scholars for unlawfulness of preemption for movable properties is not faultless. Also the main reasons such as Islamic traditions and the necessity of elimination of loss and hardship in movable properties by preemption, justifies the permissibility of preemption in movable properties. This research  uses a  descriptive-analytical method and puts emphasis on ijtihad methodology.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Preemption
  • Movable
  • Immovable
  • Divisible
  • loss

مراجع

  1. آبی فاضل، حسن‌بن ابی‌طالب یوسفی (1417 ق). کشف الرموز فی مختصر النافع، ج 2، چاپ سوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  2. احسایی ابن ابی‌جمهور، محمدبن علی (1405 ق). عوالی اللئالی، ج 3، قم: دار سیدالشهداء للنشر.
  3. ابن‌براج طرابلسی، قاضی عبدالعزیز (1406 ق). المهذب، ج 1، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  4. ابن‌حزم اندلسی، ابی‌محمد علی‌بن احمد (بی‌تا). المحلی، ج 9، بیروت: دارالفکر.
  5. ابن‌حمزه طوسی، محمدبن علی‌بن حمزه (1408 ق). الوسیلة، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی.
  6. ابن‌قدامه، عبدالله (بی‌تا). المغنی، ج 5، بیروت: دارالکتب العربی.
  7. ابن‌المرتضی، امام یحیی (1975). البحر الزخار الجامع لمذاهب علماء الامصار، ج 4، بیروت: مؤسسة الرسالة.
  8. ابن‌منظور مصری، ابوالفضل جمال‌الدین محمدبن مکرم (1413 ق). لسان العرب، ج 4، چاپ سوم، بیروت: دار صادر.
  9. ابن‌نجار، محمدبن احمد (بی‌تا). منتهی الارادات، ج 1، بیروت: عالم الکتب.
  10. ابن‌الهمام، محمد المعروف (بی‌تا). شرح فتح القدیر، ج 5، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
  11. احمدبن حنبل (بی‌تا). مسند، ج 3، بیروت، دار صادر.
  12. انصاری، مرتضی (1407 ق). کتاب المکاسب، ج 6، چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  13. بحرانی، یوسف (1405 ق). الحدائق الناضرة، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  14. بیهقی، احمدبن حسین‌بن علی (بی‌تا). السنن الکبری، ج 6، بیروت: دارالفکر.
  15. ترمذی محمدبن عیسی (1402 ق). سنن الترمذی، ج 2، بیروت: دارالفکر.
  16. حر عاملی، محمدبن حسن (1409 ق). وسایل الشیعة، ج 10، قم: مؤسسة آل‌البیت (ع).

17. حلبی ابوالصلاح، تقی‌الدین‌بن نجم‌الدین (1403 ق). الکافی فی الفقه، تحقیق رضا استادی، اصفهان: کتابخانۀ عمومی امام امیرالمؤمنین (ع).

  1. حلبی، ابن‌زهره حمزه‌بن علی (1417 ق). غنیة النزوع، چاپ اول، مؤسسۀ امام صادق (ع).

19. حلی ابن‌ادریس، محمدبن منصور (1410 ق). السرائر، ج 2، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

  1. حلی، حسن‌بن یوسف‌بن مطهر (علامه حلی) (1412 ق). تذکرة الفقهاء، ج 10 و 12، چاپ اول، قم: مؤسسۀ آل‌البیت (ع).

21. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1413 ق). مختلف الشیعه، ج 3 و 5، تصحیح گروه پژوهش دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

  1. حلی ، نجم‌الدین جعفربن حسن (محقق حلی) (1418 ق). مختصر النافع، چاپ ششم، قم: مؤسسة المطبوعات الدینیة.
  2. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1408 ق). شرایع الاسلام، ج 3، چاپ دوم، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.

24. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1412 ق). نکت النهایة، ج 2، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

  1. حیدر، علی (بی‌تا). درر الحکام فی شرح مجلة الاحکام، ج 7، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  2. دسوقی، شمس‌الدین محمدبن عرفه (بی‌تا). حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، ج 3، بیروت: دارالاحیاء الکتب العربیه.
  3. رشتی گیلانی، میرزا حبیب‌الله (بی‌تا). کتاب الغصب، قم: مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهل البیت.
  4. سبکی، تقی‌الدین (بی‌تا). تکملة المجموع علی المهذب، ج 11، جده: مکتبة الارشاد.
  5. سلار دیلمی، حمزةبن عبدالعزیز (1404 ق). المراسم العلویة و الاحکام النبویة، قم: منشورات الحرمین.
  6. سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر(1401 ق). الجامع الصغیر، ج 2، بیروت، دارالفکر.
  7. شیرازی، ابواسحاق ابراهیم‌بن علی (بی‌تا). التنبیه فی الفقه الشافعی، بی‌جا: عالم الکتب.
  8. صدر، محمد (1420 ق). ماوراء الفقه، ج 7، بیروت، دارالاضواء للطباعة و النشر و التوزیع.
  9. صدوق قمی، محمدبن علی‌بن بابویه (1415 ق). المقنع، قم: مؤسسۀ امام هادی (ع).

34. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1413 ق). من لایحضره الفقیه، ج 3، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

  1. صدوق قمی، محمدبن علی‌بن بابویه (1418 ق). الهدایة فی الاصول، قم: مؤسسه امام هادی (ع).
  2. صیمری، مفلح‌بن حسن (حسین) (1420 ق). غایة المرام فی شرح شرایع الاسلام، ج 4، بیروت: دارالهادی.
  3. طباطبایی حکیم، محمد سعید (1415 ق). منهاج الصالحین، ج 3، بیروت: دارالاضواء.
  4. طباطبایی حائری، سید علی‌بن محمد (1418 ق). ریاض المسائل، ج 14، قم: مؤسسۀ آل‌البیت (ع).
  5. طبرسی، امین‌الاسلام فضل‌بن حسن (1410 ق). المؤتلف من المختلف، ج 1: مجمع البحوث الاسلامیه.

40. طوسی، ابوجعفر محمدبن حسن (1407 ق). الخلاف، ج 3 و 7، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

  1. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1387 ق). المبسوط، ج 3، چاپ سوم، تهران: المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة.
  2. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1390 ق). الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار، ج 3، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
  3. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1400 ق). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، چاپ دوم، بیروت: دارالکتب العربی.
  4. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1365). تهذیب الاحکام، ج 7، چاپ چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیة.

45. عاملی، سید جواد (1419 ق). مفتاح الکرامة، ج 18، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

46. عراقی (آقا ضیاء‌الدین) علی کزازی (1414 ق). شرح تبصرة المتعلمین، ج 5، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

47. علم الهدی شریف مرتضی، علی‌بن حسین موسوی (1415 ق). الانتصار، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

  1. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1417 ق). الناصریات، چاپ اول، تهران: رابطة الثقافة و العلاقات الاسلامیة.

49. قماشی، سعید (1377). مطالعه و بررسی جرم دزدی از دیدگاه فقه، حقوق و قانون مجازات اسلامی، مجلۀ فقه، شمارۀ 15.

  1. کاشانی، ابوبکربن مسعود (1409 ق). بدایع الصنایع فی ترتیب الشرایع، ج 5، پاکستان: المکتبة الحبیبه.
  2. کلینی، ابوجعفر محمدبن یعقوب (1429 ق). الکافی، ج 10، قم: دارالحدیث للطباعة و النشر.
  3. المبارکفوری، محمد عبدالرحمن‌بن عبدالرحیم (1410 ق). تحفة الاحوذی، ج 4، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  4. مجلسی، محمد باقر (1404 ق). مرآة العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول، ج 19، چاپ دوم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  5. مرسی، محمد کامل (2005). شرح القانون المدنی، ج 1، مصر: منشأة المعارف.
  6. مغنیه، محمد جواد (1421 ق). فقه الامام جعفر الصادق (ع)، ج 4، چاپ دوم، قم: مؤسسۀ انصاریان للطباعة و النشر.
  7. مفید بغدادی عکبری، محمدبن محمد (1413 ق). المقنعة، چاپ اول، قم: کنگرۀ جهانی هزارۀ شیخ مفید علیه الرحمه.
  8. مکارم شیرازی، ناصر (1427 ق). الفتاوی الجدیدة، ج 2، چاپ دوم، قم: انتشارات مدرسۀ امام علی‌بن ابی‌طالب (ع).

58. منتظری نجف‌آبادی، حسینعلی (1409 ق). مبانی فقهی حکومت اسلامی، ج 8، ترجمۀ محمد صلواتی و ابوالفضل شکوری، چاپ اول، قم: مؤسسۀ کیهان.

  1.  نجفی، محمد حسن (بی‌تا). جواهر الکلام، ج 37، چاپ هفتم، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
  2. وجدانی فخر، قدرت‌الله (1426 ق). الجواهر الفخریة، ج 5، چاپ دوم، قم: انتشارات سماء قلم.
  3. وزارة الاوقاف و الشؤون الاسلامیة (1404 – 1427 ق). الموسوعة الکویتیة، ج 26، مصر: مطامع دارالصفوة.

62. هاشمی، محمود (1426 ق). فرهنگ فقه مطابق با مذهب امامیه، به قلم جمعی از پژوهشگران، زیر نظر سید محمود هاشمی، ج 3، قم: مؤسسة دائرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع).

مجله علمی
دوره 13، شماره 4
دی 1396
صفحه 889-912

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 25 اسفند 1394
  • تاریخ بازنگری: 23 بهمن 1396
  • تاریخ پذیرش: 26 آذر 1396

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار