حکم فقهی سوءاستفاده از اضطرار و اثر آن در قرارداد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه حقوق پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

معاملات ناشی از سوءاستفاده از اضطرار در فقه تحت عنوان مستقلی بحث نشده است. فقیهان این عنوان را در کتاب اطعمه و اشربه در ذیل مسئلۀ جواز اکل مال غیر در هنگام اضطرار مطرح کرده‌اند‌ و پنج نظریه در مورد حکم معاملۀ مضطر با مالک طعام قابل اصطیاد است که نظریۀ تعدیل قرارداد با توجه به ادلۀ فقهی به‌عنوان نظر مختار با تفصیلی که در آن داده شد؛ پذیرفته شده است. برای روشن شدن این نظرها ابتدا مفهوم لغوی و فقهی اکراه و اضطرار و سوءاستفاده مطرح می‌شود. آنگاه پنج نظریۀ اصطیادشده از کتب فقهی مطرح خواهد شد و سرانجام با مراجعه به احادیث واردشده، نظر مختار در مورد سوءاستفاده از معامله با شخص مضطر بیان و با توجه به مبانی فقهی، نقد و تحلیل می‌شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Jurisprudential Status of Urgency (Duress) and its Effect on the Contract

نویسنده [English]

  • Ali Mohammad Hakimian
چکیده [English]

Abstract
Contracts under the abuse of urgency have not been discussed in Fiqh (Islamic Jurisprudence) as an independent subject. The Islamic Jurisprudents have discussed this issue in the book of foods and drinks, following the discussion on the justifiability of consuming (eating) another’s property when in an emergency; five different theories are available about the status of the contract between the person in distress and the owner of the food; the theory of Detailed Adjustment of the Contract has been accepted and chosen due to jurisprudential reasons.
To make the theories more clear, firstly the literal and jurisprudential concepts of duress and urgency will be presented; then the scope of duress and urgency in contracts will be distinguished and the effects of duress and urgency in their scope would be investigated.Then the five theories drawn from juristic bookswill be discussed, and finallyby referring to related Hadith’, the chosen theorywill be expressed, criticized and explained with regard to jurisprudential foundations.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Abuse of Urgency
  • urgency
  • Duress
  • Contract of the Person under Distress
  • contract under duress
  • Scope of Duress and Urgency

مراجع

  1. ابن ابی‌شیبه، ابوبکر عبدالله‌بن‌ محمد (1409ق). المصنف فی الاحادیث و الآثار، تحقیق و تعلیق: سعید محمد اللحّام، بیروت: دارالفکر.
  2. ابن ابی‌الحدید (1385ق). شرح نهج البلاغه‌، بیروت‌: دارالاحیاء الکتب العربیه‌.
  3. ابن النووی، محی الدین (2002). المجموع فی شرح المهذب، ج 9، بیروت: دارالفکر.
  4. ابن‌الاثیر (1364). النهایه فی غریب الحدیث، التحقیق احمد الزاوی، الطبعه الرابعه، قم: اسماعیلیان.
  5. ابن‌عابدین (1415ق). حاشیه ردالمختار، ج 5، دارالفکر.
  6. ابوحبیب، سعدی (1998). القاموس الفقهی، الطبعه الثانیه، دمشق: دارالفکر.
  7. ابی‌الحسین احمد‌بن فارس‌بن زکریا (1404ق). معجم مقاییس اللغه: مکتب الاعلام الاسلامی.
  8. الامام الخمینی، روح‌الله (بی‌تا). تحریر الوسیله، ج 2، قم: دارالکتب العلمیه، اسماعیلیان.
  9. الاندلسی، ابن‌حزم (1996). المحلی، تحقیق: احمد محمد شاکر، ج 9، بیروت: دارالفکر.
  10. الانصاری، الشیخ مرتضی (1419ق). المکاسب، تحقیق: لجنه التحقیق، ج 4، الطبعه الاولی: مؤسسۀ الهادی.
  11. بروجردی عبده، محمد (1380). حقوق مدنی، چاپ اول: انتشارات مجد.
  12. البهوتی، منصوربن یونس (1418ق). کشفاف القناع، ج 6، الطبعه الاولی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  13. الثقفی الکوفی، ابراهیم‌بن محمد (بی‌تا).الغارات، ج 1، قم: المطبعه بهمن.
  14. جرجس، د. جرجس (1996). معجم المصطلحات الفقهیه و القانونیه، الطبعه الاولی، بیروت: الشرکه العالمیه.
  15. الجواهری، اسماعیل‌بن حماد (1407ق). الصحاح تاج اللغه وصحاح العربیه، الطبعه الرابعه، بیروت: دارالعلم للملایمین.
  16. الحر العاملی (1414ق). تفصیل وسائل الشیعه، تحقیق، مؤسسه آل‌البیت، ج 17، الطبعه الثانیه: آل‌البیت (ع).
  17. حسینی، سید محمد (1382). فرهنگ لغات و اصطلاحات فقهی، چاپ اول، تهران: سروش.
  18. الحصف، علاءالدین (1415ق). الدر المختار، ج 5، بیروت: دارالفکر
  19. الحطاب الرعینی (1416ق). مواهب الجلیل، تحقیق: الشیخ زکریا عمیرات، ج 6، الطبعه الاولی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  20. حیدر، علی (2010). درر الحکام شرح مجله الاحکام، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  21. الخطیب، محمد الشربینی (1958). مغنی المحتاج، ج 4: دارالاحیاء التراث العربی
  22. الخویی،السید ابوالقاسم (1410ق). منهاج الصالحین، ج 2، قم: مدینه العلم.
  23. دهخدا، علی‌ اکبر (1372). لغت‌نامۀ دهخدا، ج 2، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  24. الرازی، محمدبن ابی‌بکر عبدالقادر (1994). مختار الصحاح، الطبعه الاولی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  25. الروحانی، سید محمد (1386). منهاج الصالحین، ج 2 ، قم: نشر اجتهاد.
  26. الروحانی، محمد صادق‌ (1412ق). فقه‌ الصادق، قم: دارالکتاب.
  27. الزبیدی، محمد مرتضی (1306ق). تاج العروس من جواهر القاموس، ج 3، بیروت: المکتبه الحیا.
  28. زین‌الدین، محمد امین (1413ق). کلمة التقوى، ج 4، چاپ 3، قم: مطبعه المهر.
  29. السبوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر (1401ق). الجامع الصغیر، ج 2، الطبعه الاولی، بیروت: دارالفکر.
  30. السجستانی، سلیمان‌بن الاشعث (1410ق). سنن ابی‌داود، تحقیق: محمد سعید  اللحام، ج 2، الطبعه الثانیه، بیروت: دارالفکر.
  31. الشروانی، عبدالحمید (بی‌تا). حواشی الشروانی، ج 9، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
  32. الشهید الثانی (1410ق). الروضه البهیه (شرح اللمعه)، تحقیق: السید محمد کلانتری، ج 7، الطبعه الاولی، قم: داوری.
  33. ---------- (1416ق). مسالک الافهام، ج 12، الطبعه الاولی: مؤسسۀ المعارف الاسلامیه.
  34. الشیخ الصدوق (1404ق). عیون اخبار الرضا (ع)، التحقیق: الشیخ حسین الاعلمی، ج 1، الطبعه الاولی، بیروت: مؤسسۀ الاعلمی.
  35. الشیخ الطوسی (1387ق). المبسوط، تحقیق: محمد باقر البهبودی، ج 6: المکتبه المرتضویه.
  36. ------------ (بی‌تا). خلاف، قم: انتشارات جامعه المدرسین.
  37. الشیخ سید سایق (بی‌تا). فقه السنه، ج 3، بیروت: دارالکتاب العربی.
  38. الطریحی، الشیخ فخرالدین (بی‌تا). تفسیر غریب القرآن الکریم، تحقیق: محمدکاظم طریمی، قم: زاهدی.
  39. عبدالناصر، جمال (1990). موسوعه الفقه الاسلامی، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه، ج 14: جمهوریه مصر العربیه.
  40. العسکری، ابوهلال (1412ق). معجم الفروق اللغویه، الطبعه الاولی، جامعه المدرسین دفتر انتشارات اسلامی.
  41. العظیم آبادی، محمد شمس‌الحق (1415 ق). عون المعبود شرح سنن ابی‌داود، ج 9، الطبعه الثانیه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  42. العلامه ابن‌منظور (1405ق). لسان العرب، ج 4، الطبعه الاولی: نشر ادب الحوزه.
  43. العلامه الحلی (بی‌تا). تحریر الاحکام، ج 2، حجریه، طوس: مشهد: مؤسسۀ آل‌البیت (ع).
  44. الغدیری، الشیخ عبدالله عیسی ابراهیم (1998). دارالمحجه البیضاء، طبعه الاولی، بیروت.
  45. الفراهیدی، ابی عبدالرحمن الخلیل‌بن احمد (1409ق). کتاب العین، ج 7، تحقیق: مهدی المخزومی، ابراهیم السامرائی، الطبعه الثانیه: مؤسسۀ دارالهجره.
  46. الفیروزآبادی، محمدبن یعقوب (1991). القاموس المحیط، الطبعه الاولی، بیروت: دارالاحیاء ‌التراث العربی.
  47. القرشی الدمشقی، ابی‌القراء اسماعیل ابن‌کثیر (1402 ق). تفسیر القرآن العظیم، ج 1، بیروت: دارالمعرفه.
  48. قلعه‌جی، محمد رواس (1988). معجم لغه الفقها، الطبعه الثانیه، بیروت: دارالنفائس.
  49. کرم، عبدالواحد (1987). معجم المصطلحات القانونیه، مکتبه الفقهیه العربیه: معالم الکتب.
  50. المحقق الاردبیلی (1414ق). مجمع الفائده و البرهان، تحقیق: اشتهاردی و عراقی و یزدی، ج 11، الطبعه الاولی، قم: جامعۀ المدرسین.
  51. المحقق البحرانی (1409ق). الحدائق الناضره، تحقیق: محمدتقی الایروانی، ج 18، قم: جامعۀ المدرسین.
  52. المحقق الحلی (1409ق). شرایع الاسلام، تحقیق: السید صادق الشیرازی، الطبعه الثانیه، ج 4: انتشارات الاستقلال.
  53. المحقق السبزواری (بی‌تا). کفایه الاحکام، الطبعه الحجریه، اصفهان: مدرسۀ صدر مهدوی.
  54. المحقق النوری الطبرسی (1408ق). مستدرک الوسایل و مستنبط المسائل، ج 13، الطبعه الثانیه: مؤسسۀ آل‌البیت (ع).
  55. المناوی، محمد عبدالرئوف (1415ق). فیض الغدیر شرح الجامع الصغیر، تحقیق: احمد عبدالسلام، ج 6، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  56. نجفی، شیخ محمد حسن (1404ق). جواهر الکلام، ج 36، تصحیح و تعلیق: محمود القوجانی، الطبعه السادسه، تهران: دارالکتاب الاسلامیه.
  57. النووی، محی الدین (بی‌تا). روضه الطالبین، بیروت: دارالکتب العلمیه.
مجله علمی
دوره 13، شماره 2
تیر 1396
صفحه 413-437

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 27 اسفند 1394
  • تاریخ بازنگری: 25 دی 1395
  • تاریخ پذیرش: 18 تیر 1396

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار