مراتب تعزیر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشکدۀ حقوق پردیس فارابی دانشگاه تهران

چکیده

تعزیر به‌عنوان یک مجازات نامعین، فراگیرترین واکنش علیه جرایم در سیاست کیفری اسلام محسوب می‌شود. کارآمدی تعزیر به نحوۀ استفاده از آن درجهت تطبیق این نوع واکنش با شخصیت مجرمان بستگی دارد. برخی فقهای امامیه معتقدند تعزیر نیز همانند نهی از منکر دارای مراتب است و باید الزاماً از مراتب پایین‌تر مانند تذکر و توبیخ شروع شود و سپس در صورت تکرار به مراتب شدیدتر مانند حبس برسد و قاضی در صورتی که می‌داند با مراتب خفیف‌تر مثل توبیخ، بازدارندگی حاصل می‌شود، حق ندارد در اولین مرتبه به سراغ حبس و شلاق و امثال آن برود. با توجه به حجم گستردۀ حبس و مجازات‌های بدنی در قوانین کیفری و استفادۀ فراگیر از حبس توسط قضات حتی در مورد مجرمان اولیه (که متأسفانه موجب تراکم جمعیت کیفری زندان‌ها شده است)، شاید تبیین نظریۀ مراتب تعزیر مفید و مؤثر باشد. در این مقاله دیدگاه فقهای قائل به مراتبی بودن تعزیر تشریح و محاسن، آثار مثبت و چالش‌های آن بیان شده و در نهایت، پیشنهاد کاربردی مشخص و تأثیرگذاری در سیاست کیفری مطرح می‌شود. علاوه بر دیدگاه فقهای اهل سنت، از فقهای متقدم امامیه، شیخ طوسی (ره) و از فقهای معاصر میرزا جواد آقا تبریزی (ره) و نیز از فاضل هندی صاحب کشف‌اللثام و علامه حلی (ره) به‌عنوان مهم‌ترین قائلین به این دیدگاه می‌توان نام برد که نظرهای ایشان در مقاله بررسی خواهد شد. ازجمله آثار پذیرش نظریۀ مراتب تعزیر در سیاست کیفری، می‌توان به کاهش جمعیت کیفری زندان‌ها و امکان برنامه‌ریزی برای جمعیت کم و به‌کارگیری برنامه‌های اصلاحی برای کسانی اشاره کرد که به‌دلیل جهل و ناآگاهی به سراغ بزهکاری رفته‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Tazir gradation (indefinite punishments)

نویسنده [English]

  • Seyed Mahmud Mir khalili
Associate professer of Tehran University
چکیده [English]

کارآمدی تعزیر بستگی به نحوه استفاده از آن درجهت منطبق کردن این نوع واکنش با شخصیت مجرمان دارد. برخی فقهاء امامیه معتقدند تعزیر نیز همانند نهی از منکر دارای مراتب است و باید الزاما از مراتب پایین‌تر مانند تذکر و توبیخ شروع شود و سپس در صورت تکرار به مراتب شدیدتر مانند حبس برسد و قاضی در صورتی که می داند با مراتب خفیف تر مثل توبیخ، بازدارندگی حاصل می شود حق ندارد در اولین مرتبه به سراغ حبس و شلاق و امثال آن برود. مقاله با توجه به حجم گسترده حبس و مجازات‌های بدنی در قوانین کیفری و استفاده فراگیر از حبس توسط قضات حتی در مورد مجرمان اولیه، که متاسفانه موجب تراکم جمعیت کیفری زندان‌ها شده، در صدد است تا ضمن تبیین نظریه مراتب تعزیر، دیدگاه فقهاء قائل به آن را تشریح نموده و محاسن، آثار مثبت و چالش‌های آن را بیان نماید و در نهایت به یک پیشنهاد کاربردی مشخص و تاثیرگذار در سیاست کیفری برسد. علاوه بر دیدگاه فقهاء اهل سنت، از فقهاء متقدم امامیه، شیخ طوسی«ره» و از فقهاء معاصر میرزا جوادآقا تبریزی«ره» و در این میان می‌توان از فاضل هندی صاحب کشف اللثام و علامه حلی «ره» به عنوان مهم‌ترین قائلین به این دیدگاه نام برد که نظرات ایشان در مقاله مورد بررسی قرار می‌گیرد.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tazir gradation
  • decarceration
  • indefinite punishments
  • depenalization
  • Decriminalization
  • dejudiciary
  • Criminal policy
  1. ابن أبی الحدید المعتزلی (1404). شرح نهج البلاغة ، قم، مکتبة آیة الله المرعشی.
  2. ابن قدامه،عبداللَّه‏بن احمد (1404) المغنى و شرح الکبیر، بیروت، دارالفکر.
  3. ابن منظور (1416) لسان العرب، جلد 20، چاپ اول: بیروت، داراحیاء التراث العربى.
  4. ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، (بی‌تا) البحر الحدائق، القاهره، دارالکتب الاسلامی، الطبعة الثانیه.
  5. أردبیلی، (مقدس) احمدبن محمد (1416). «مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان»، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چ اول.
  6. الاصفهانی،بهاء الدّین محمّد (معروف به فاضل هندی) (1405). کشف اللثام،مکتبة آیت اللّه العظمی‏ المرعشی،النجفی،قم.
  7. انصاری و همکاران (1385). تعزیر از دیدگاه فقه و حقوق جزا، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  8. تمیمی آمدی (1366). غررالحکم و دررالکلم، با شرح جمال الدین محمد خوانساری، انتشارات دانشگاه تهران.
  9. تمیمی مغربی، ابو حنیفه، نعمان بن محمد (1385ق). دعائم الاسلام، انتشارات دارالمعارف مصر.
  10. جزیری، عبدالرحمن (1406). الفقه علی المذاهب الاربعه، جلد 5، بیروت، دارالفکر.
  11. جمشیدی، اسدالله و دیگران (1382). جستاری در هستی‌شناسی زن، قم، انتشارات مؤسسۀ امام خمینی.
  12. حرّ عاملی، محمّدبن ‏حسن (بی‏تا). وسائل الشیعه، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

13. حسینی، سید محمد (1383). سیاست جنایی در اسلام و در جمهوری اسلامی ایران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران و سمت.

14. حسینی، سید محمد (1388). دوگونه کیفر در مقابل دو دسته بزه (بازتعریف حدود و تعزیرات از دیدگاه فلسفۀ کیفری)، مجلۀ دانشکدۀ حقوق، دورۀ 39، شمارۀ 1: 87 - 106.

  1. حلّی، جمال الدین احمد(ابن فهد) ( 1413ق). المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، مؤسسه النشر الاسلامی.
  2. حلی، ابن ادریس (1411). السرایر، قم، انتشارات جامعۀ مدرسین.
  3. حلّی، ابو منصور الحسن بن یوسف المطهّر (علّامه حلی) (1419). قواعد الاحکام، قم، مؤسسه النّشر الاسلامی.

18. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا). تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة، چاپ سنگی، مؤسسة آل البیت.

  1. حلی، جعفربن حسن (محقق حلی) (1368). شرایع الاسلام،ترجمۀ ابوالقاسم ابن احمد یزدی، انتشارات دانشگاه تهران.
  2. الخوانساری، السیّد احمد (1364). جامع المدارک،تهران،مکتبه الصّدوق.
  3. خویى، سیدابوالقاسم (1396). مبانى تکمله المنهاج، قم، چاپخانۀ علمی.
  4. راغب اصفهانی، ابی القاسم الحسین بن محمد (1404). المفردات فی غریب القران، بیروت، دارالمعرفه.
  5. الزحیلی، وهبة (1409). الفقه الاسلامی و ادلته، جلد 10، چاپ دوم: دمشق، دارالفکر .
  6. زیبایی نژاد، محمد رضا و سبحانی محمد تقی (1381). در آمدی بر نظام شخصیتی زن در اسلام، انتشارات دارالثقلین.
  7. طباطبایی، محمد حسین (1363). تفسیر المیزان، ج 20، ترجمۀ محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
  8. طباطبایی، سید علی (1404). ریاض المسائل، قم، آل البیت.
  9. طریحی نجفی (بی‌تا). مجمع البحرین، تهران، انتشارات مصطفوی.
  10. الطوسی-ابو جعفر محمد بن الحسن،اللمبسوط،قم،مؤسسه النّشر الاسلامی، 1428 هـ.ق.
  11. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ الخلاف، موسسة النشرالاسلامی، قم، 1417.
  12. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ تهذیب الاحکام، دار التعارف، بیروت،1401.
  13. العاملی، محمدبن مکّی (الشهید الاول)، القواعد والفوائد، قم مکتبة المفید، بی‌تا.
  14. عسگر قهرمانی، 1376 ، مجازات‌های بازدارنده، تهران، مجلۀ دادرسی (ش 6 و 5 ).
  15. عوده، عبد القادر، التّشریع الجنائی الاسلامی،بیروت؛دار احیاء التّراث العربی، 1405 هـ.ق

34. غزالی محمد بن محمد، احیاء علوم‌الدین، ترجمه مٌوید الدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیو جم، انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۵۱.

35. القرشی،محمّد ابن احمد(معروف به ابن اخوه)،معالم القربه فی احکام الحسبه،تحقیق از محمّد محمود شعبان و صدیق احمد عیسی المطیعی،مکتبة الاعلام الاسلامی،1408 هـ.ق.

  1. کاشانی، علاء الدین: «بدائع الصنایع»، بیروت، دار الکتاب العربی، چ دوم، 1982م.
  2. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، قم، 1367.ش.
  3. الگلپایگانی، السیّد محمد رضا (1414 هـ.ق)،الدّر المنضود فی احکام الحدود،قم،دار القرآن الکریم.
  4.  ماوردی،اباالحسن، احکام السلطانیه، مکتبة الاعلام الاسلامی، 1406 هـ.ق
  5. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، انتشارات مؤسسه الوفا، بیروت، 1404.ق.
  6. معرفت، هادی: بحثی در تعزیرات، مجلۀ کانون وکلا، شمارۀ 147 ـ 146، تهران سال 1368.
  7.  منتظری، حسینعلی. مبانی فقهی حکومت اسلامی. چاپ اول. جلد سوم. قم: نشر تفکر، 1370.
  8. ـــــــــــــــــــ،(1366 ) بحثی پیرامون تعزیرات شرعی، مجله نور علم، شمارۀ 25: 9 - 33.
  9. موسوی الخمینی (1410ق) سید روح الله ، تحریر الوسیله، قم، اسماعیلیان،.
  10. موسوی خویی، سید ابو القاسم (بی‌تا)، مبانی تکملة المنهاج، مطبعة الآداب،نجف اشرف.

46. موسوی گلپایگانی، سید محمد رضا، الدر المنضود فی احکام الحدود، تقریر علی ‏کریمی جهرمی، قم، دار‌القرآن الکریم، چ اول، 1412ق.

  1. النّجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1981 م.
  2. نوری، میرزاحسن، مستدرک‌الوسائل، مؤسسه آل‌بیت داراحیا التراث، 1408.
  3. نووی،شرف الدّین،المنهاج، انتشارات غزالی، سنندج، 1368.
  4. نووی، محیی الدین، روضة‌الطالبین، دار الکتب العلمیة، لبنان، بی‌تا.