مصداق و مفهوم «ارتداد» در قرآن در اندیشۀ مفسّران فریقین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه قرآن و حدیث، دانشکدة علوم انسانی، دانشگاه شاهد، تهران، ایران

2 دانشجوی دکترای مدرسی معارف اسلامی، شعبۀ تهران، دانشگاه قرآن و حدیث، تهران، ایران

چکیده

عالمان اسلامی همواره بر سر تبیین دایرۀ مفهومی «ارتداد» و تعیین مصادیقِ آن با یک‌دیگر اختلاف‌نظر داشته‌اند. نگاهی به تفاسیر فریقین نشان از آن دارد که مفسّران در تبیین آرای خویش در زمینۀ احکام مربوط به ارتداد و شخص مرتدّ بر سه مبنای «آیات قرآن»، «روایات»، و گاه «پیشینۀ تاریخی ارتداد» تکیه داشته‌‌اند. بخشی از دستاوردهای پژوهش پیش ‌رو نشان از آن دارد که گسترۀ مفهومی واژۀ «ارتداد» در قرآن کریم عام‌تر از مفهوم و کاربستِ فقهی آن بوده است. سیاق و ترکیب عبارات مرتبط با این موضوع با تکیه بر «قیود شرط» جنبة حُکمی یافته است؛ از این رو، پاره‌ای از مفسّران، با استناد به «اطلاقات ادلّۀ توبه»، بر این باورند که توبۀ مرتدّ مطلقاً مجاز است؛ اعم از آنکه ارتداد فطری باشد یا ملّی یا آنکه مرتدّ مرد باشد یا زن یا آنکه «کفر» با نیّت و نیز گفتار کفرآمیز روی داده باشد یا با کاری مستلزمِ کفر. «ارتداد» در قرآن کریم و احادیث و سیرۀ معصومان(ع) صرفاً به معنایِ بازگشت از دین و تغییر عقیده نیست، بلکه «مرتدّ» کسی است که پس از پذیرشِ آگاهانۀ دین از روی لجاجت و عناد و به قصدِ ضربه زدن به دین به انکار «حق» روی آوَرَد و الوهیّت خداوند یا رسالت نبی اسلام(ص) را برنتابد. خاستگاهِ اصلی اختلاف در صدور حکم «ارتداد» دو عامل «اختلاف مبنایی» و نیز «شیوۀ استنباط از آیات» است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Example and Concept of "Apostasy" in the Quran in the Opinion of Shi'a and Sunni Commentators

نویسندگان [English]

  • Hassan Asgharpour 1
  • Robab Emamian 2
1 Department of Quran & Hadith, Faculty of Humanities, University of Shahed, Tehran, Iran
2 Ph.D Student of Teaching of Islamic Education, Tehran Branch, University of Quran & Hadith, Tehran, Iran
چکیده [English]

Islamic scholars have always disagreed with each other on explaining the conceptual scope of “apostasy” (irtidād) and determining its examples. A glance at the Shi'ite and Sunni exegetical sources shows that the commentators rely on the three bases of “Qur’anic verses”, “narratives” and sometimes “the historical background of apostasy” for explaining their opinions regarding the rulings related to apostasy and the apostate person. Results of this article prove that the conceptual scope of the term “apostasy” in the Holy Quran is more general than its jurisprudential meaning and application. The context and the combination of phrases related to this issue, relying on “conditional restrictions”, has a ruling aspect; Therefore, some exegetes, citing the “applications of reasons of repentance” believe that the repentance of the apostate is totally permissible; regardless of whether the apostasy is natural or national, or whether the apostate is a man or a woman, or whether the “heresy” has occurred with an intention and blasphemous speech, or with an act that requires disbelief. “Apostasy” in the Holy Quran, hadiths and the practice of Imams (AS) does not simply mean returning from religion and changing one’s view, but the apostate is someone who, after consciously accepting the religion, based on stubbornness and enmity with the intention of attacking the religion, denies the “truth” and not accept the divinity of God or the mission of the Prophet of Islam (PBUH). The main origin of the difference in issuing the verdict of “apostasy” is the two factors of “fundamental difference” and “method of inferring from the verses”.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Irtidad in the Quran
  • natural Irtidad
  • national Irtidad
  • commentators and Irtidad

مراجع

ـ قرآن کریم، مترجم: محمدمهدی فولادوند.
آلوسی، سیّد محمود (1415 ق). روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن‌‌ حنبل شیبانی، احمد (1991 م). المسند. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابن‌ دُرَید، محمّد بن حسن (1987 م). جمهرة اللغه. محقق: رمزی منیر بَعلبَکی. چ 2. بیروت: دار العلم للملایین.
ابن ‌ماجه قزوینی، محمد (1373 ق). السنن. بیروت: دار الفکر.
ابن ‌هشام، عبدالملک بن هشام (1375 ش). السیره النبویّه. مترجم: هاشم رسولی محلّاتی. تهران: کتابچی.
ابن ‌عطیّه آندلسی، عبدالحق بن غالب (1422 ق). المحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. تحقیق: عبدالسّلام عبدالشافی محمّد. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی (1408 ق). رَوضُ الجِنان و رَوح الجَنان. مصحح: محمدمهدی ناصح و محمدجعفر یاحقی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
بخاری، محمّد بن اسماعیل (1401 ق). صحیح البخاری. بیروت: دار المعرفه.
پاشایی، محمّد (1380 ش). ارتداد. تهران: لوح محفوظ.
جزیری، عبدالرحمان (1392 ق). الفقه علی مذاهب الأربعه. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
جوهری، اسماعیل بن حمّاد (1399 ق). تاج اللغة و صحاح العربیة. مصحح: احمد عبدالغفور عطّار. چ 2. بیروت: دار العلم للملایین.
حرّ عاملی، محمّد بن حسن (1367 ش). وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة. تهران: المکتبه الإسلامیه.
حلّی، حسن بن یوسف بن مطهّر (1410 ق). نهایة الإحکام فی معرفة الأحکام. محقق: مهدی رجایی. قم: مؤسسۀ اسماعیلیان. چ 2.
راغب اصفهانی، حسین بن محمّد (1430 ق). مفردات ألفاظ القرآن. محقق: صفوان عدنان داوودی. چ 4. دمشق: دار القلم و بیروت: الدار الشامیه.
زمخشری، محمود بن عمر (1407 ق). الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل. مصحح: مصطفی حسین احمد. چ 3. بیروت: دار الکتاب العربی.
سرخسی، محمّد بن احمد (1406 ق). المبسوط. به کوشش گروهی از فضلا. بیروت: دار المعرفه.
سیّد رضی، محمّد بن حسین (1414 ق). نهج البلاغه. محقق: صبحی صالح. قم: هجرت.
شافعی، محمّد بن ادریس (1422ق). الأم. محقق: رفعت فوزی عبد المطّلب. بیروت: دار الوفاء.
شهید ثانی: زین‌الدین بن علی عاملی (1429 ق). مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام. محقق: مؤسسة المعارف الإسلامیة. چ 4. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
صادقی تهرانی، محمد (1407 ق). الفرقان فی تفسیر القرآن. چ 2. تهران: فرهنگ اسلامی.
صارمی، سیف‌الله (1376 ش). احکام مرتدّ از دیدگاه اسلام و حقوق بشر. تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک.
صدوق، محمّد بن علی (1404 ق). من لایحضره الفقیه. محقق: علی‌اکبر غفاری. چ 2. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
طباطبایی، محمّدحسین (1417 ق). المیزان فی تفسیر القرآن. چ 5. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسی، فضل بن حسن (1372 ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. مصحح: فضل‌اللّه یزدی طباطبایی و سید هاشم رسولی محلاتی. چ 3. تهران: ناصر خسرو.
طبری، محمّد بن جریر (1415 ق). جامع البیان عن تأویل آی القرآن. محقق: صدقی جمیل العطار. بیروت: دار الفکر.
طوسی، محمّد بن الحسن (1407 ق). تهذیب الأحکام. محقق و مصحح: سید حسن خَرسان موسوی. چ 4. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
ــــــــــــــ (1413 ق). التبیان فی تفسیر القرآن. مصحح: احمد حبیب العاملی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
عروسى حویزى، عبدالعلى بن جمعه (1415 ق). نور الثقلین. محقق: سید هاشم رسولى محلّاتی. چ 4. قم: اسماعیلیان.
عسقلانی، شهاب‌الدین بن حجر (1379 ق). سبل السّلام. چ 4. قاهره: مکتبة و مطبعة عیسی البابی الحلبی و شرکاؤه.
فخر رازی، محمّد بن عمر (1420 ق). مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر). چ 3. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1409 ق). کتاب العین. محقق: مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی. چ 2. قم: دار الهجره.
قرافی، شهاب‌الدین احمد بن ادریس (1994 م). الذخیره. به کوشش: محمّد بوخبزه. بیروت: دار الغرب السلامی.
قرضاوی، یوسف (1998 م). جریمة الردّة و عقوبة المرتدّ. چ 3. بیروت: المکتب الإسلامی.
قرطبی، محمّد بن احمد (1364 ش). الجامع لأحکام القرآن. تهران: ناصرخسرو.
کلینی، محمّد بن یعقوب (1388‌ ق). الکافی. محقق: علی‌اکبر غفّاری. چ 3. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
موسوی خویی، سید ابوالقاسم (1429 ق). البیان فی تفسیر القرآن. چ 6. قم: دار الثقلین.
موسوی سبزواری، سید عبدالأعلی (1430 ق). مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام. قم: دار التفسیر.
ــــــــــــــــــــــــــــــ (1431 ق). مواهب الرّحمان فی تفسیر القرآن. چ 3. قم: منشورات دار التفسیر.
نجفی، محمدحسن (1412 ق). جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام. به کوشش: عباس قوچانی. چ 7. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
نَووی، مُحی‌الدین بن شرف (1417 ق). المجموع فی شرح المهذّب. بیروت: دار الفکر.
References
The Holy Qur’an [Persian translation: Mohammad Mehdi Fouladvand].
Ālousī S. M. (1415 AH). Rooh al-Ma'ānī in Tafsīr al-Qur'an al-‘Azeem. Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmīya. (In Arabic).
Ibn Hanbal Shaibānī A. (1991). Al-Musnad. Beirut: Dar 'Ihyā' al-Turāth al-‘Arabī. (In Arabic)
Ibn Durāid M. (1987). Ja'mhara Al-Lughah. [research: Ramzi Munir Baalbaki.] Beirut: Dar al-‘Ilm Lelmalayin. 2th ed. (In Arabic).
Ibn Mājih Qazvīnī M. (1373 AH). Al-Sunan. Beirut: Dar al-Fikr. (In Arabic)
Ibn Hisham. A. M. H. (1996). Al-Sīrah Al-Nabawīyah [translator: Hashem Rasouli Mahallati]. Tehran: Ketabchi. (In Persian)
Ibn 'Atīyyah Andalusī A. H. Gh. (1422 AH). Al-Muharrar al-Wajīz fī Tafsīr al-Kitāb al-‘Azīz [research: Abdul Salam Abdul Shāfī Muhammad.] Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmīya. (In Arabic)
Abulfutouh Rāzī H. A. (1408 AH). Rawd al-Jinān wa Rawh al-Janān [Edited by: Mohammad Mahdi Naseh and Mohammad Ja'far Yahaghi.] Mashhad: Āstān Quds Razawī Research Foundation. (In Arabic)
Bukhari M. I. (1401 AH). Sahīh al-Bukhari. Beirut: Dar al-Ma'rifah. (In Arabic)
Pashaei M. (2001). Apostasy (Irtidād). Tehran: Lovh Mahfouz. (In Persian)
Jazīrī A. R. (1392 AH). Al-Fiqh 'alā Madhāhib al-Arba'a. Beirut: Dar 'Ihyā’ al-Turāth al-‘Arabi. (In Arabic)
Jawharī, Ismāʻīl ibn Ḥammād (1429 AH), Tāj al-lughah wa-Ṣiḥāḥ al-ʻArabīyah, Research: Ahmad Abdulghafour Attār, Beirut: Dar al-‘Ilm Lelmalayin. 2th ed. (In Arabic).
Hurr 'Āmilī M. H. (1988). Wasā'il al-Shī'a ilā Tahsīl Masā'il al-Sharī'a. Tehran: Al-Maktabat al-Islamiyya. (In Arabic)
Hillī H. Y. M. (1410 AH). Nahāyat al-'Ihkām fī Ma'rifat al-Ahkām [research: Mehdi Rajaee.] Qom: Ismailian Institute. Second ed. (In Arabic)
Rāghīb Isfahānī, H. i. M (1430 AH), Al-Mufradāt al-Fāẓ al-Qurʾān, [research: Ṣafwān ʿAdnān Dāwūdī.] Damascus- Beirut: Dār al-Qalam - Dār al-Shāmīyyah,4th ed.
Zamakhsharī M. O. (1407 AH). Al-Kashshāf 'an Haqā’iq Ghwāmid al-Tanzīl [edition: Mostafa Hossein Ahmad.] Beirut: Dar al-Kitāb al-‘Arabi. Third ed. (In Arabic)
Sarkhsī M. A. (1406 AH). Al-Mabsūt [by the effort of a group of scholars.] Beirut: Dar Al-Ma'rifah. (In Arabic)
Sayed Radī M. H. (1414 AH). Nahj al-Balagha [Research: Subhī Saleh.] Qom: Hijrat. (In Arabic)
Shāfi'ī M. I. (1422 AH). Al-'Um [Research: Raf'at Fawzī 'Abd al-Mutallib.] Beirut: Dar al-Wafā’. (In Arabic)
Shahīd Thānī: Zainuddin bin Ali 'Āmilī (1429 AH). Masālik al-Afhām ilā Tanqīh Sharā’I' al-Islām [research: Al-Ma'ārif Islamic Institute.] Qom: Al-Ma'ārif Islamic Institute. 4th ed. (In Arabic)
Sādiqī Tehrani M. (1407 AH). Al-Furqān fī Tafsīr al-Qur'an. Tehran: Islamic Culture Publications. Second ed. (In Arabic)
Saremi S. (1997). The Rulings of the Invertor (Murtad) in Islam and Human Rights. Tehran: Strategic Research Center. (In Persian)
Sadouq M. A. (1404 AH). Man Lā Yahdaruh al-Faqīh [research: Ali Akbar Ghafari.] Qom: Islamic Publishing Institute. Second ed. (In Arabic)
Tabātabā'ī M. H. (1417 AH). Al-Mīzān fī Tafsīr al-Qur'an. Qom: Islamic Publications Office. 5th ed. (In Arabic)
Tabrisī F. H. (1993). Majma' al-Bayān fī Tafsīr al-Qur'an [edited by: Fadlullah Yazdi Tabātabā’ī and Sayed Hashem Rasouli Mahalati.] Tehran: Nasser Khosrov. Third ed. (In Arabic)
Tabarī M. J. (1415 AH). Jāmi' al-Bayān 'an Ta'wīl Āya al-Qur'an [research: Sedqī Jamil al-‘Attār.] Beirut: Dar al-Fikr. (In Arabic)
Tūsī M. H. (1407 AH). Tahdhīb al-Ahkām [research and edition: Sayed Hasan Kharsān Mousavi.] Tehran: Dar al-Kutub al-Islamīya. 4th ed. (In Arabic)
Tūsī M. H. (1413 AH). Al-Tibyān fī Tafsīr al-Qur'an [edition: Ahmad Habib al-Āmilī.] Beirut: Dar 'Ihyā’ al-Turāth al-‘Arabī. (In Arabic)
'Arūsī Huwayzī A. A. J. (1415 AH). Noor al-Thaqalain [research: Sayed Hashem Rasouli Mahallati.] Qom: Ismailian. 4th ed. (In Arabic)
Asqalānī S. H. (1379 AH). Subul al-Salām. Cairo: Isā al-Bābī al-Halabī Library and Printing House. 4th ed. (In Arabic)
Fakhr Rāzī M. 'O. (1420 AH). Mafātīh al-Ghaib (Al-Tafsīr al-Kabīr). Beirut: Dar 'Ihyā’ al-Turāth al-‘Arabī. Third ed. (In Arabic)
Farāhīdī Khalīl ibn Ahmad (1409 AH), Kitāb al-ʿAyn, Qom: Hijrat, 2nd ed. (In Arabic)
Qarāfī Sh. A. I. (1994). Al-Dhakhīra [by the efforts of: Mohammad Bū Khubza.] Beirut: Dar al-Gharb al-Salami. (In Arabic)
Qardāwī Y. (1998). Jarīmat al-Radda wa 'Uqūbat al-Murtad. Beirut: Al-Maktab al-Islamī. Third ed. (In Arabic)
Qurtubī M. A. (1985). Al-Jāmi' li Ahkām al-Qur'an. Tehran: Nasser Khosrow. (In Arabic)
Kulainī M. Y. (1388 AH). Al-Kāfī [research: Ali Akbar Ghaffari.] Tehran: Dar al-Kutb al-Islamīyah. Third ed. (In Arabic)
Mousavi Khou'ī S. A. (1429 AH). Al-Bayān fī Tafsīr al-Qur'an. Qom: Dar al-Thaqalayn. 6th ed. (In Arabic)
Mousavi Sabzewārī S. A. A. (1430 AH). Muhadhab al-Ahkām fī Bayān Halāl wal-Harām. Qom: Dar al-Tafsīr. (In Arabic)
Mousavi Sabzewārī S. A. A. (1431 AH). Mawāhib al-Rahmān fī Tafsīr al-Qur’an. Qom: Dar al-Tafsīr Publishing. Third ed. (In Arabic)
Najafī M. H. (1412 AH). Jawāhir al-Kalām fī Sharh Sharā'i' al-Islām [by the effort of: Abbas Qouchani.] Beirut: Dar 'Ihyā’ al-Turāth al-‘Arabī. 7th ed. (In Arabic)
Nawawī M. S. (1417 AH). Al-Majmū' fī Sharh al-Muhadhab. Beirut: Dar al-Fikr. (In Arabic)
مجله علمی
دوره 19، شماره 2
تیر 1402
صفحه 105-116

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 02 اسفند 1401
  • تاریخ بازنگری: 25 فروردین 1402
  • تاریخ پذیرش: 04 اردیبهشت 1402

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار