فرایند فقهی در تنافی دو واجب ضمنی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد حوزۀ علمیۀ قم، قم، ایران

2 استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران

چکیده

پژوهش حاضر به‌منظور تبیین راهکار فقیه در مواجهه با ناسازگاری دو واجبِ ضمنی در مقام عمل، به روش توصیفی تحلیلی و با رویکردی اجتهادی انجام پذیرفت. مسئله از زمان شیخ طوسی تاکنون مورد توجه فقیهان بوده و چهار دیدگاه در این ‌باره مطرح شده ‌است. در پژوهش حاضر دیدگاه تزاحم، تعارض و دوران بین دو بدل اضطراری در مسئله رد شده و دیدگاه چهارم پذیرفته شد؛ براساس این دیدگاه فرایند فقهی در تنافی دو واجب ضمنی در یک مرکب شرعی بدین‌شرح است که فقیه به انجام جزء یا شرط اول از اجزا و شروطی که یکی از آنها مقدور است، حکم می‌کند. در ادامه اگر در جزء یا شرط دوم، توان انجام نبود، نوبت به مأموربه ناقص می‌رسد و در نهایت اگر توانایی انجام مأموربه ناقص هم نبود، نوبت به بدل و جایگزین می‌رسد؛ البته در شروطی که تقدم و تأخر در آنها نیست، همچنین در اجزا و شروط ناسازگار در دو مرکب شرعی در صورت عدم مزیت و ترجیح بین یکی از آن دو حکم به تخییر می‌شود؛ بدین‌ترتیب، هیچ‌گونه تنافی بین اجزا و شروط در مرکب ارتباطی متصور نیست و نظریۀ تزاحم، تعارض و دوران بین دو بدل اضطراری در مرکب‌های ارتباطی سالبه به انتفاء موضوع می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Jurisprudential Process in Contradiction of Two Implicit Obligations

نویسندگان [English]

  • Hadi Hemmatian 1
  • Ali Bahri 2
1 Instructor, Qom Seminary, Qom, Iran
2 Assistant Professor, Department of Islamic Education, Branch Qom, Islamic Azad University, Qom, Iran
چکیده [English]

The present study was conducted to explain the jurist’s strategy in the face of the incompatibility of two implicit obligations in practice. The study uses a descriptive-analytical method with legal reasoning (ijtihad) approach. The issue has been considered by jurists since the time of Sheikh Tusi. Four views have been proposed in this regard. The present study rejects the views of inconsistency (tazahom), antinomy (ta'aroz), and the period between two emergency substitutes in the problem and accepts the fourth view. According to this view, the jurisprudential process in the contradiction of two implicit obligations in a religious compound is such that the jurist rules on fulfill the first part or condition of the components and conditions, one of which is possible. Then, if it is not possible to fulfill the second component or condition, it is the turn of the incomplete agent. Finally, if it is not possible to perform the incomplete agent, it is the turn of the substitute. Of course, in conditions where there is no precedence and lag and in case of incompatible components and conditions in the two canonical compounds, if one of them has no advantage or preference over the other, it will be judged to select one of them. Thus, no discrepancy between components and conditions is conceivable in legal compound. And the theory of inconsistency (tazahom), antinomy (ta'aroz), and the period between two emergency substitutes in communication compounds becomes negative.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Conflict
  • Implicit Obligation
  • Inconsistency
  • Antinomy
  • Emergency Substitute
  • Jurisprudential Process
  1. ابن‌منظور، ابوالفضل، جمال‌الدین، محمد بن مکرم (1414ق). لسان العرب، چ سوم، بیروت: دارالفکر و النشر و التوزیع.
  2. اصفهانى، فاضل هندى، محمد بن حسن (1416ق). کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  3. انصاری، مرتضى بن محمدامین (1415ق). کتاب الصلاة، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
  4. _______________ (1428ق). فرائد الأصول، چ نهم، قم، مجمع الفکر الاسلامی.
  5. ایروانى، باقر (2007م). الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانى، چ اول، تهران، قلم.
  6. آخوند خراسانى، محمد کاظم بن حسین (1409ق). کفایة الأصول، چ اول، قم، مؤسسۀ آل‌البیت(ع).
  7. بحرانی، آل‌عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم (1405ق). الحدائق الناظره فی احکام العترة الطاهرة، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  8. بخاری، مسلم بن حجاج نیشابوری (1329ق). الجامع الصحیح، استانبول: دارالطباعه العامرة.
  9. جزائرى، نعمت‌الله بن عبدالله (1408ق). کشف الأسرار فی شرح الإستبصار، چ اول، قم: مؤسسة دارالکتاب.
  10. جوهرى، اسماعیل بن حماد (1410ق). الصحاح - تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت: دار العلم للملایین، 6 جلد.
  11. حائرى، سید على بن محمد طباطبایى (1418ق). ریاض المسائل، چ اول، قم: مؤسسۀ آل‌البیت(ع).
  12. حسینى شاهرودى، محمود (1385). نتائج الأفکار فی الأصول، چ اول، قم، آل مرتضی(ع).
  13. حکیم، سید محسن طباطبایى (1416ق). مستمسک العروة الوثقى، چ اول، قم: مؤسسة دار التفسیر.
  14. حلبى، ابن زهره، حمزة بن على حسینى (1417ق). غنیة النزوع إلى علمی الأصول و الفروع، چ اول، قم: مؤسسۀ امام صادق(ع).
  15. حلّى، ابن ادریس، محمد بن منصور بن احمد (1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  16. حلّى، علامه، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى (1420ق). تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة، چ اول، قم: مؤسسۀ امام صادق(ع).
  17. __________________ (بی‌تا). تذکرة الفقهاء، چ اول، قم: مؤسسۀ آل‌البیت(ع).
  18. __________________(1413ق). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  19. ____________(1412ق). منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، چ اول، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
  20. _________________(1419ق). نهایة الإحکام فی معرفة الأحکام، چ اول، قم: مؤسسۀ آل‌البیت(ع).
  21. حلّى، محقق، نجم الدین، جعفر بن حسن (1407ق). المعتبر فی شرح المختصر، چ اول، قم: مؤسسۀ سید الشهداء(ع).
  22. _________________(1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چ دوم، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
  23. خویى، ابوالقاسم (1422ق). مصباح الأصول ، چ اول، قم: موسسه احیاء آثار الامام الخوئی.
  24. _______(1418ق). موسوعة الإمام الخوئی، چ اول، قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی.
  25. روحانى، محمد (1413ق). منتقى الأصول، چ اول، قم: دفتر آیه الله سید محمد حسینی روحانی.
  26. سبحانى تبریزى، جعفر (1424ق). إرشاد العقول الى مباحث الأصول، چ اول، قم: موسسه امام صادق(ع).
  27. سبزوارى، محقق، محمد باقر بن محمد مؤمن (1247ق). ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد، چ اول، قم: مؤسسۀ آل‌البیت(ع).
  28. صدر، محمدباقر (1417ق). بحوث فی علم الأصول، چ سوم، قم: الدار الاسلامیة.
  29. طباطبایی، محمدرضا (1384). صرف ساده، قم: دارالعلم.
  30. طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن (1400ق). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، چ دوم، بیروت: دار الکتاب العربی.
  31. عاملى، حرّ، محمد بن حسن (1409ق). وسائل الشیعة، چ اول، قم: مؤسسۀ آل‌البیت(ع).
  32. عاملى، سید جواد بن محمد حسینى (1419ق). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  33. عاملى، شهید ثانى، زین‌الدین بن على (1410ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، چ اول، قم: کتابفروشى داورى.
  34. ________(1402ق). روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان ، چ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزۀ علمیۀ قم.
  35. عاملی، شهید ثانی، زین‌الدین بن علی (1413ق). مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، چ اول، قم: مؤسسۀ المعارف الاسلامیه.
  36. عاملى، کرکى، محقق ثانى، على بن حسین (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد، چ دوم، قم: مؤسسۀ آل‌البیت(ع).
  37. فراهیدى، خلیل بن احمد (1410ق). کتاب العین، چ دوم، قم: هجرت.
  38. کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407ق). الکافی، چ چهارم، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
  39. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی (1410ق). بحارالانوار، چ اول، بیروت: مؤسسۀ الطبع و النشر.
  40. مظفر، محمدرضا (1387). أصول الفقه، چ پنجم، قم: بوستان کتاب.
  41. مکارم شیرازی، ناصر (1428ق). انوارالاصول، چ دوم، قم: مدرسة الامام علی بن أبی طالب(ع).
  42. نائینى، محمدحسین (1352). أجود التقریرات، چ اول، قم: مطبعة العرفان.
  43. ------------ (1376). فوائد الاُصول، چ اول، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  44. نجفى، صاحب الجواهر، محمدحسن (بی‌تا). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، چ هفتم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  45. نجفى، کاشف الغطاء، جعفر بن خضر مالکى (بی‌تا). کشف‌الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، چ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
  46. نراقی، مولی احمد بن محمدمهدی (1415ق). مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، چ اول، قم: مؤسسۀ آل‌البیت(ع).
  47. همدانى، آقا رضا بن محمد هادى (1416ق). مصباح الفقیه، چ اول، قم: مؤسسة الجعفریة لإحیاء التراث و مؤسسة النشر الإسلامی.
  48. یزدى، سید محمد کاظم طباطبایى (1409ق). العروة الوثقى (للسید الیزدی)، چ دوم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
  49. یزدى، سید محمد، محقق داماد (1416ق). کتاب الصلاة (للمحقق الداماد)، چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

References

  1. Ansari, Murteza Ibn Muhammad Amin (1415 AH). Book of Prayer, Qom: World Congress in honor of Sheikh Azam Ansari. (in Arabic)
    1. _______________ (1428 AH). Faraid al-Osul, Qom, printed: ninth. (in Arabic)
  2. Akhund Khorasani, Mohammad Kazem bin Hussein (1409 AH). Kifayat al-Osul, Qom: first edition. (in Arabic)
  3. Al-Jazairi, Nematullah Ibn Abdullah (1408 AH). Discovering the Mysteries in the Explanation of Insight, Qom: Dar al-Kitab Foundation, first edition. (in Arabic)
  4. Ameli, Harr, Muhammad ibn Hassan (1409 AH). Shiite means, first edition, Qom: Al-Bayt Foundation, peace be upon them. (in Arabic)
  5. Ameli, Sayyid Jawad ibn Muhammad Husseini (1419 AH). The Key of Glory in the Explanation of the Rules of Science, First Edition, Qom: Office of Islamic Publications affiliated with the Society of Teachers of the Seminary of Qom. (in Arabic
  6. Ameli, Shahid Thani, Zayn al-Din bin Ali (1410 AH). Al-Rawdah al-Bahiyya in the explanation of the Damask of Damascus, first edition, Qom: Davari Bookstore. (in Arabic).
    1. ________ (1402 AH). Rawd al-Jannan in the explanation of the guidance of the minds, first edition, Qom: Publications of the Office of Islamic Propaganda of the Seminary of Qom. (in Arabic)
  7. Ameli, Shahid Thani, Zayn al-Din ibn Ali (1413 AH). Masalak al-Afham al-Tanqih Sharia al-Islam, first edition, Qom: Institute of Islamic Enlightenment. (in Arabic)
  8. Ameli, Kirki, Mohaqeq Thani, Ali ibn Husayn (1414 AH). Jame 'al-Maqassid fi Sharh al-Qawa'd, second edition, Qom: Al-Bayt Foundation, peace be upon them. (in Arabic)
  9. Bahrani, Al-Osfour, Yusuf Ibn Ahmad Ibn Ibrahim (1405 AH). Al-Hadaiq Al-Nazareh Fi Ahkam Al-Atrah Al-Tahira, Qom: Islamic Publications Office affiliated with the Society of Teachers of the Seminary of Qom, first edition. (in Arabic)
  • Bukhari, Muslim Ibn Hajjaj Neyshabouri (1329 AH). Al-Jame 'Al-Sahih, Istanbul: Al-Ameri Printing House. (in Arabic)
  • Farahidi, Khalil Ibn Ahmad (1410 AH). Kitab al-Ain, second edition, Qom: Hijrat Publishing. (in Arabic)
  • Johari, Ismail Ibn Hammad (1410 AH). Al-Sehah - the crown of the language and the Arabic language, Beirut: Dar Al-Alam for the Muslims, 6 volumes. (in Arabic).
  • Haeri, Sayyid Ali ibn Muhammad Tabatabai (1418 AH). Riyadh Al-Masa'il, Qom: Al-Bayt Foundation, first edition. (in Arabic).
  • Hosseini Shahroudi, Mahmoud (1385 AH). Results of Thoughts in Principles, Qom, first edition. (in Arabic).
  • Hakim, Sayyid Mohsen Tabatabai (1416 AH). Al-Urwa Al-Wathqa, Qom: Dar Al-Tafsir Foundation, first edition. (in Arabic).
  • Halabi, Ibn Zohra, Hamze Ibn Ali Husseini (1417 AH). The Richness of Development to the Science of Principles and Subjects, Qom: Imam Sadiq (as) Institute, First Edition. (in Arabic).
  • Helli, Ibn Idris, Muhammad ibn Mansour ibn Ahmad (1410 AH). Al-Sarair Al-Haawi for writing Fatwas, second edition, Qom: Islamic Publications Office affiliated with the Society of Teachers of the Seminary of Qom. (in Arabic)
  • Halli, Allama, Hassan Ibn Yusuf Ibn Motahar Asadi (1420 AH). Writing the Shari'a Rulings on the Imamiyya Religion, First Edition, Qom: Imam Sadiq (as) Institute. (in Arabic)
  • __________ (Bita). Tazkerat al-Fiqh, first edition, Qom: Al-Bait Foundation, peace be upon them. (in Arabic)
  • __________ (1413 AH). Rules of Rulings in the Knowledge of Halal and Haram, First Edition, Qom: Islamic Publications Office. (in Arabic)
  • __________ (1412 AH). the end of the material in the research of religion, first edition, Mashhad: Islamic Research Complex. (in Arabic)
    1. ________________ (1419 AH). The End of Rulings in the Knowledge of Rulings, First Edition, Qom: Al-Bayt Foundation, peace be upon them. (in Arabic)
  • Helli, researcher, Najmuddin, Ja'far ibn Hassan (1407 AH). authoritative in the brief explanation, first edition, Qom: Sayyid al-Shuhada's Institute. (in Arabic)
  • _________________ (1408 AH). Islamic Law in the Issues of Halal and Haram, Second Edition, Qom: Ismaili Institute. (in Arabic)
  • Hamdani, Agha Reza bin Muhammad Hadi (1416 AH). Mesbah al-Faqih, first edition, Qom: Al-Jaafari Foundation for the Revival of Heritage and Islamic Publishing Foundation. (in Arabic)
  • Khoii, Abu al-Qasim (1422 AH). Mesbah al-Osul, first edition, Qom. (in Arabic)
  • ________________ (1418 AH) Encyclopedia of Imam Al-Khoei, first edition, Qom: Institute for the Revival of the Works of Imam Al-Khoei. (in Arabic)
  • Ibn Manzoor, Abu al-Fadl, Jamal al-Din, Muhammad ibn Mokrram (1414 AH). Arabic language, Beirut: Dar al-Fikr for printing, publishing and distribution, third edition. (in Arabic)
  • Isfahani, Fazel Hindi, Mohammad Ibn Hassan (1416 AH). Kashf al-Letham wa al-Ibham an qawad al-Ahkam, Qom: Islamic Publications Office affiliated with the Society of Teachers of the Seminary of Qom, first edition. (in Arabic)
  • Irvani, Baqir (2007). the third edition in the style of the second, Tehran: first edition. (in Arabic)
  • Klini, Muhammad ibn Ya'qub ibn Ishaq (1407 AH), Al-Kafi, fourth edition, Tehran: Dar al-Kitab al-Islamiya. (in Arabic)
  • Majlisi, Mohammad Baqir bin Mohammad Taqi (1410 AH), Baharalanvar, first edition, Beirut: Institute of Printing and Publishing. (in Arabic).
  • Muzaffar, Mohammad Reza (2008), Principles of Jurisprudence, fifth edition, Qom. (in Arabic)
  • Makarem Shirazi, Nasser (1428 AH), Anwar al-Asul, second edition, Qom. (in Arabic)
  • Naini, Mohammad Hussein (1352), Ajud al-Taqrirat, first edition, Qom. (in Arabic)
  • Rouhani, Muhammad (1413 AH). Translator of Principles, first edition, Qom. (in Arabic)
  • Naini, Mohammad Hussein (1376 AH). Benefits of Principles, first edition, Qom. (in Arabic)
  • Najafi, Sahib al-Jawahir, Muhammad Hassan (Bita). Jawahir al-Kalam fi Sharh Sharia al-Islam, seventh edition, Beirut: Dar Al-Ihyaa al-Tarath al-Arabi. (in Arabic)
  • Najafi, Kashif al-Ghatta ', Ja'far ibn Khidr al-Maliki (Bita). Kashf al-Ghatta' on the ambiguities of Sharia al-Ghara ', first edition, Qom: Publications of the Office of Islamic Propaganda of the Seminary of Qom. (in Arabic)
  • ​​Naraqi, Molla Ahmad Ibn Mohammad Mahdi (1415 AH). Documentary of Shiism in the rules of Sharia, first edition, Qom: Al-Bayt Institute, peace be upon them. (in Arabic)
  • Sobhani Tabrizi, Ja'far (1424 AH). Guidance of the Minds to the Issues of Principles, First Edition, Qom. (in Arabic).
  • Sabzevari, Mohaqeq, Muhammad Baqir bin Muhammad Mo'men (1247 AH). Save the Resurrection in the Explanation of Guidance, First Edition, Qom: Al-Bayt Institute. (in Arabic)
  • Sadr, Muhammad Baqir (1417 AH). Research in the Science of Principles, third edition, Qom. (in Arabic)
  • Tabatabai, Mohammad Reza (2005). Simply Simple, Qom: Dar Al-Alam Publishing Institute. (in Arabic)
  • Tusi, Abu Ja'far, Muhammad ibn Hassan (1400 AH). The End in the Absence of Jurisprudence and Fatwas, Second Edition, Beirut: Dar Al-Kitab Al-Arabi. (in Arabic)
  • Yazdi, Sayyid Muhammad Kazim Tabatabai (1409 AH). Al-Urwa Al-Wathqa (for Yazidi), second edition, Beirut: Scientific Foundation for Publications. (in Arabic)
  • Yazdi, Sayyid Muhammad, Mohaqeq Damad (1416 AH). Kitab al-Salah (for the bridegroom), second edition, Qom: Islamic Publications Office affiliated with the Society of Teachers of the Seminary of Qom. (in Arabic)