تحلیل حقوقی حق مستحقین زکات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه حقوق خصوصی، دانشکدة حقوق، دانشگاه قم، قم، ایران

10.22059/jorr.2025.347037.1009169

چکیده

بررسی انواع رابطة حق با مال موضوع آن همواره مورد توجه فقها بوده است. از لحاظ فقهی شیوة تعلق حق به عین مال دیگری یکسان نیست و اقسام متعدد و متنوعی دارد. بر هر کدام از این اقسام احکام و آثار متفاوتی بار می‌شود که در ابواب مختلف عبادی و غیرعبادی مانند خمس، زکات، نذر، رهن، ترکة متوفی و دیات بررسی می‌شود. یکی از ابواب مهم بحث از این موضوع باب زکات و مسئلة چگونگی تعلق حق مستحقین به موضوع زکات (نصاب) است. خصوصیت این باب این است که حق‌های مطرح‌شده‌ در آن از تنوع بسیار زیادی برخوردار است؛ به‌ گونه‌ای که هم اقسام حق مالی از لحاظ حقوقی مانند حق دینی و حق عینی (اعم از اصلی و تبعی) را دربرمی‌گیرد و هم شامل حقوقی است که در تقسیمات متعارف حق از لحاظ حقوقی شناخته‌شده نیست. در این تحقیق تلاش می‌شود که انواع حق مالی از دیدگاه فقهی و از لحاظ تعلق آن به مال شخصی دیگر بررسی و سپس نظرات فقهای معاصر در خصوص حق زکات مطرح شود. در انتها، از نظریة تعلق حق مستحقین زکات به مالیت و ارزش نصاب دفاع می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Legal Analysis of the Right of Zakat Beneficiaries

نویسنده [English]

  • Esmail Nematollahi
Department of Private Law, Faculty of Law, University of Qom, Qom, Iran
چکیده [English]

The relationship between rights and property has long been a subject of focus among Islamic jurists. From the perspective of Islamic jurisprudence, the manner in which a right is attached to another person's property is not uniform and takes on various forms. Each form carries distinct legal and jurisprudential implications, which are addressed in numerous religious and legal contexts, including khums, zakat, nazr, mortgage, inheritance, and diyah. One particularly significant area of inquiry within this broader discussion is the issue of zakat, specifically the question of how the rights of zakat beneficiaries relate to the zakatable wealth (niṣāb). What distinguishes this area of study is the wide range of rights it encompasses. These include both conventional legal categories - such as personal rights and real rights (primary and secondary) - as well as rights not typically recognized in standard legal classifications. This research aims to analyze the various forms of financial rights from the standpoint of Islamic jurisprudence, particularly in relation to their attachment to another individual's property. The study also reviews the views of contemporary Islamic jurists on the nature of the zakat right and seeks to support the argument that the entitlement of zakat beneficiaries pertains to the value of the property, rather than to its substance.

کلیدواژه‌ها [English]

  • estate of the deceased
  • mortgage right
  • personal right
  • real right
  • zakat

مراجع

آشتیانی، میرزا محمدحسن (1426). کتاب الزکاه. قم: زهیر. ج 1.
آملی، میرزا محمدتقی (1380). مصباح الهدی فی شرح العروه الوثقى. تهران: مؤلف. ج 10.
احسایی (ابن ابی جمهور)، محمد بن علی (1410). الأقطاب الفقهیه على مذهب الإمامیه. قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
اشتهاردی، علی‌پناه (1417). مدارک العروه. تهران: دار الأسوه للطباعه و النشر. ج 22.
امامی، سید حسن (1389). حقوق مدنی. چ 30. تهران: اسلامیه. ج 1.
انصاری، شیخ مرتضی (1415). کتاب المکاسب. قم: کنگرة جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری. ج 4 و 5.
بحرالعلوم، محمد بن محمدتقی (1403). بلغه الفقیه. چ 4. تهران: مکتبه الصادق. ج 1.
بحرانى، یوسف بن احمد (1405). الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره. قم: دفتر انتشارات اسلامی. ج 12.
حائری یزدی، مرتضی بن عبدکریم (1418). کتاب الخمس. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
حرّ عاملی، محمد بن حسن (1409). وسائل الشیعه. قم: مؤسسه آل بیت(ع). ج 9.
حکیم، سید محسن طباطبائی (1416). مستمسک العروه الوثقی. قم: مؤسسه دار التفسیر. ج 9.
حلّی (علامه)، حسن بن یوسف (1413). قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام. قم: دفتر انتشارات اسلامی. ج 2.
ـــــــــــــــــــــ (1425). تذکره الفقهاء. قم: مؤسسه آل بیت(ع). ج 14.
حلّی (فخرالمحققین)، محمد بن حسن بن یوسف (1387). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. قم: مؤسسة اسماعیلیان. ج 3.
رشتی، میرزا حبیب‌الله (1407). فقه الإمامیه (قسم الخیارات). قم: کتاب‌فروشی داوری.
سبزوارى، سید عبدالأعلى (1413). مهذّب الأحکام. چ 4. قم: مؤسسه المنار. ج 11.
شاهرودی، سید محمود بن علی حسینى (بی‌تا). کتاب الحج. چ 2. قم: مؤسسة انصاریان. ج 1.
شهیدی، مهدی (1382). حقوق مدنی 6. تهران: مجد.
صفایی، سید حسین (1383). دوری مقدماتی حقوق مدنی، اشخاص و اموال. چ 4. تهران: میزان.
عاملی (شهید اول)، محمد بن مکی (بی‌تا). القواعد و الفوائد. قم: کتاب‌فروشی مفید.
عاملی (محقق ثانی)، علی بن حسین (1414). جامع المقاصد فی شرح القواعد. چ 2. قم: مؤسسة آل بیت(ع). ج 5.
عاملی، سید جواد حسینی (1419). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه. قم: دفتر انتشارات اسلامی. ج 15.
کاتوزیان، ناصر (1387). عقود معین. چ 10. تهران: شرکت سهامی انتشار. ج 1.
ـــــــــــــ (1389). اموال و مالکیت. چ 32. تهران: میزان.
کاشف‌الغطاء، محمدحسین (1359). تحریر المجله. نجف: المکتبه المرتضویه. ج 1.
منتظری، حسین‌علی (1409). کتاب الزکاه. چ 2. قم: مرکز جهانی مطالعات اسلامی. ج 2.
ـــــــــــــــــ (1412). کتاب الخمس و الأنفال. قم: دار الفکر.
موسوی خمینی، سید روح‌الله (1424). توضیح المسائل محشی. چ 8. قم: دفتر انتشارات اسلامی. ج 2.
میلانی، سید محمدهادی حسینى (1395). محاضرات فی فقه الإمامیه (کتاب الزکاه). مشهد: مؤسسة چاپ و نشر دانشگاه فردوسی. ج 1.
نجفی، محمدحسن (1394). جواهر الکلام. چ 6. تهران: دار الکتب الإسلامیه. ج 26.
نعمت‌اللهی، اسماعیل (1396). «شرط پرداخت از مال معین در عقد ضمان». حقوق اسلامی، س 14، ش 55، 111 ـ 128.
همدانی، آقارضا (1416). مصباح الفقیه. قم: مؤسسه الجعفریه لإحیاء التراث و مؤسسه النشر الإسلامی. ج 13.
یزدی، سید محمدکاظم طباطبائی (1410). حاشیه المکاسب. قم: مؤسسه اسماعیلیان. ج 2.
ــــــــــــــــــــــــــــــ (1419). العروه الوثقی. قم: دفتر انتشارات اسلامی. ج 4 و 5.
Aamili, S. J. (1998). Miftah al-Karamah fi Sharh Qava'ed al-Allama. Qom: Islamic Publications Office.
Ahsa'i, M. A. (1989). Al-Qatab al-Fiqhiyyah ali Madhhab al-Imamiya. Qom: Ayatollah Marashi Najafi Library Publications.
Ameli, A. A. (1994). Jami al-Maqasid fi Sharh al-Qava'ed. Qom: Al-Bayt Institute. Vol. 5.
Ameli, M. A. (The First Martyr). Al-Qava'ed va Al-Favaed. Qom: Mufid Book Store.
Amoli, M. T. (1960). Misbah al-Huda fi Sharh al-Arwa al-Wathqi. Tehran: Author. Vol. 10.
Ansari, S. M. (1995). Kitab al-Makasab. Qom: World Congress of Commemoration of Sheikh Azam Ansari. Vol. 4 & 5.
Ashtiani, M. H. (2005). Kitab al-Zakah. Qom: Zuhair Publications. Vol. 1.
Bahr al-Uloom, M. M. T. (1983). Bulgah al-Faqih. Tehran: Al-Sadiq Publishing House. Vol. 1.
Baḥrānī, Yūsuf bin Aḥmad (1985 M). Al-Ḥadāyiq in-Nāẓirah fī Aḥkām il-ʿItrah iṭ-Ṭāhirah. Qumm: Daftar intishārāt Islāmī. Vol. 12.
Emami, S. H. (2009). Civil Law. Tehran: Islamiyya.
Eshtehardi, A. P. (1996). Madarek Al-Arwa. Tehran: Dar Al-Aswa Publishing House. Vol. 22.
Haeri Yazdi, M. A. (1997). Kitab al-Khums. Qom: Islamic Publications Office.
Hakim, S. M. T. (1995). Mustamsk al-Arwa al-Wathqi. Qom: Dar al-Tafsir Est. Vol. 9.
Hamedani, A. R. (1995). Misbah al-Feqahah. Qom: Al-Jaafriya Foundation for the Revival of Heritage and Al-Nashar Islamic Foundation.
Helli (Allamah), H. Y. (1992). Qav'ed al-Ahkam fi Marafah Al-Halal and Haram. Qom: Islamic Publications Office. Vol. 2.
——— (2004). Tadhkirat al-Fuqahāʾ. Qom: Muʾassasat Āl al-Bayt (ʿa). Vol. 14.
Helli (Fakhr al-Muhaqqeqqin), M. H. (1967). Izah Al-Fawad. Qom: Ismailian Institute. Vol. 3.
Horr Ameli, M. H. (1989). Wasa’il al-Shi’a. Qom: Ahl al-Bayt (peace be upon him) Institution. Vol. 9.
Kashif al-Ghita, M. H. (1940). Tahrir al-Majlah. Najaf: Al-Maktabah al-Murtazaviyyah.
Katouzian, N. (2008). Specific Contracts. Tehran: Publishing Company. Vol. 1.
----------------. (2009). Property and Ownership. 32nd ed. Tehran: Mizan.
Milani, S. M. H. (1975). Lectures on Imami Jurisprudence – Ketab Al-Zakah. Mashhad: Ferdowsi University Publishing Institute. Vol. 1.
Montazeri, H. A. (1989). Kitab al-Zakah. Qom: World Center for Islamic Studies. Vol. 2.
--------------------. (1991). Kitab al-Khums va al-Anfal. Qom: Dar al-Fikr.
Mousavi Khomeini, S. R. (2003). Tawzih of Al-Masail. 8th ed. Qom: Islamic Publications Office. Vol.2.
Najafi, M. H. (1974). Javaher Al-Kalam. Tehran: Dar al-Kutub al-Islami. Vol. 26.
Nematullahi, E. (2016). Stipulation for Payment from Certain Property in the Guarantee Contract. Islamic Law, (55), 111-128.
Rashti, M. H. (1987). Fiqh al-Imamiya. Qom: Davari Bookstore.
Sabzevari, S. A. (1992). Muhdhab al-Ahkam. Qom: Al-Manar Institute. Vol. 11.
Safai, S. H. (2013). Introductory Course on Civil Law, Persons and Property. Tehran: Mizan.
Shahidi, M. (2012). Civil Law 6. Tehran: Majd.
Shahroudi, S. M. H. (n.d.). Ketab al-Hajj. Qom: Ansariyan Institute. Vol. 1.
Yazidi, S. M. K. (1989). Hashiya al-Makasab. Qom: Ismailian Institute. Vol. 2.
-------------------. (1989 AH). Al-Arwa Al-Wathqi. Qom: Islamic Publications Office. Vol. 4 & 5.
مجله علمی
دوره 21، شماره 2
تیر 1404
صفحه 103-114

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 20 مرداد 1401
  • تاریخ بازنگری: 20 دی 1403
  • تاریخ پذیرش: 28 فروردین 1404

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار