بازتحلیل جایگاه فقه اقوال در روش اجتهادی امام خمینی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد سطوح عالی حوزة علمیة خراسان، مشهد، ایران

2 استاد درس خارج حوزة علمیة قم، قم، ایران

چکیده

در عرصة اجتهاد شاید در نگاه نخست به نظر آید که بررسی اقوال فقیهان از اهمیت چندانی در استنباط برخوردار نیست. اما باید گفت عملیات استنباط بدون مراجعه به اقوال در مواضع نیاز بدان‌ها در غالب موارد‌ـ به‌ویژه در مسائل پیچیده‌تر و دارای ابعاد بیشترـ تقریباً بی‌‌‌معناست و باید آن را کوششی بی‌حاصل محسوب کرد. از مزایای پرداختن به فقه اقوال تسهیل اجتهاد، افزایش کیفیت اجتهاد، و کاهش خطا در اجتهاد است. بر این اساس پژوهش حاضر به نحو مشخص با هدف تبیین و تحلیل سبک‌های برخورد با اقوال، تبیین فقه اقوال، و سازکارهای آن در سبک فقهی امام خمینی صورت گرفته است. پژوهش فرارو با روش تحلیلی و توصیفی مشخص کرده است که سبک‌ امام خمینی نسبت به برخورد با اقوال عبارت است از پرداختن به هر قول به‌تنهایی، پرداختن مجموعه‌ای به اقوال، پرداختن مجموعه‌ای با توجه به زمان صدور. بر پایة یافته‌های این پژوهش فرایند استنباط امام خمینی در مواجهه با فقه اقوال دارای چهار سازکار است: 1. منظرها (فرضیه، اندیشه، نظریه)، 2. اطلاعات، 3. تکنیک‌ها، 4. سازمان‌دهی. و یک استنباط مطلوب نیز باید این سازکار‌ها را داشته باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Re-analyzing the Position of Jurisprudence of Sayings in Imam Khomeini's Method of Ijtihad

نویسندگان [English]

  • Kazem Ebrahimzadeh Bakhtabad 1
  • Ahmad Moballeghi 2
1 Professor of Higher Levels, Khorasan Seminary, Mashhad, Iran
2 Faculty of Islamic Religions, University of Islamic Religions and Religions, Qom, Iran
چکیده [English]

In the field of ijtihād, it may initially appear that examining the opinions of jurists holds little significance for legal inference. However, in practice, conducting inference without consulting such opinions—especially in complex or large-scale issues—renders the process almost meaningless and ultimately unproductive. Engaging with juristic opinions offers several advantages: it facilitates ijtihād, enhances its quality, and reduces the likelihood of errors. This study specifically aims to explain and analyze the methods of engaging with juristic opinions, clarifying the jurisprudence of sayings and its mechanisms within Imam Khomeini’s jurisprudential approach. Employing an analytical-descriptive method, previous research has identified three primary methods in Khomeini’s engagement with juristic sayings: (1) addressing individual opinions in isolation, (2) considering groups of opinions collectively, and (3) analyzing opinions in light of their historical context. Building on these findings, this research demonstrates that Imam Khomeini’s inference process relies on four key mechanisms—perspectives (hypotheses, thoughts, theories), information, techniques, and organization—arguing that a sound inference process must incorporate all four.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ijtihad
  • inference style
  • Imam Khomeini
  • jurisprudence of sayings
قرآن کریم
ابراهیم‌زاده، کاظم و دلاوری، حسن (1402). تحلیلی بر روش اجتهادی امام خمینی و محقق خویی با تأکید بر کتاب الخلل فی الصلاه. آموزه‌های فقه عبادی، د 3، ش 6، 7 ـ 25.
ابن‌ادریس حلّى، محمد بن منصور بن احمد (1410 ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى. چ 2، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
ابن‌بابویه، محمد بن على (شیخ‌ صدوق) (1362). الخصال. قم: جامعة مدرسین.
ابن‌براج، عبدالعزیز (1406ق). المهذب. قم: جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم.
ابن‌زهره، حمزه بن علی (1417 ق). غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع. محقق: ابراهیم بهادری، قم: مؤسسة الإمام الصادق علیه السلام.
انصاری، مرتضی (1410 ق). المکاسب. چ 3. قم: دارالکتاب.
ـــــــــــــــ (1415 ق). کتاب الطهاره. قم: کنگرة بزرگ‌داشت شیخ انصاری.
ایزدی، حسین (1398). درآمدی بر مکتب فقهی قم و نجف. قم: اشراق حکمت.
بروجردی، سید حسین (1375). البدر الزاهر فی صلاه الجمعه و المسافر. قم: دفتر آیت‌الله منتظری.
ـــــــــــــــــــ (1416 ق). تقریر بحث السید البروجردی. به قلم علی‌پناه اشتهاردی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
بروجردی، مرتضی (1365). مستند العروه الوثقی (تقریرات درس سید ابوالقاسم خویی). قم: مدرسه دارالعلم.
التقوی الاشتهاردی، حسین (1418 ق). تنقیح الاصول (تقریر ابحات الاستاذ الاعظم الامام الخمینی)، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
توحیدی، محمدعلی (بی‌تا). مصباح الفقاهه (تقریرات درس سید ابوالقاسم خویی). چ 2، قم: مطبعه سیدالشهدا.
حب‌الله، حیدر (1390). تأثیرات مکتب اجتهادی آیت‌اللّه خویی. ترجمة عبداللّه امینی. مهرنامه، ش 12.
حر عاملى، محمد بن حسن (1414 ق). وسائل الشیعه. قم: بی‌نا.
خسروپناه، عبدالحسین (1394). سبک‌شناسی علوم اجتماعی. تهران: مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران.
خمینی، سید روح‌الله (1392الف). کتاب البیع. قم: مؤسسة تنظیم و نشر امام خمینی.
ـــــــــــــــــ (1392ب). الخلل فی الصلاة. تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام ‌خمینی.
خویی، سید ابوالقاسم (1418ق). موسوعة الإمام الخویی. قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخویی.
شهید اول، محمد بن مکی (1417 ق). الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة. چ 2. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
شهید ثانی، زین‌‌الدین بن علی (1410 ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. محقق: محمد کلانتر. قم: مکتبه الداوری.
ــــــــــــــــــــــــــ (1413 ق). مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام. قم: مؤسسة المعارف الاسلامیه.
عاملی، حسن (صاحب المعـالم) (1365). معـالم الـدین و مـلاذ المجتهـدین. قـم: مؤسـسۀ النـشر الاسلامی.
عراقی، ضیاء‌الدین (1379). حاشیة المکاسب. محرر: ابوالفضل نجم‌آبادی. قم: الغفور.
علامه حلی، حسن (1413ق). قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ــــــــــــــــــ (1421 ق). تهذیب الوصول الی علم الاصول. تحقیق: سید محمدحسن رضوی. بی‌جا: مؤسسۀ الامام علی(ع).
ــــــــــــــــــ (1414 ق). تذکرة الفقهاء. قم: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث.
علم‌الهدی، سید مرتضی (1415 ق). الانتصار. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
علیدوست، ابوالقاسم (1403). روش‌شناسی اجتهاد، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
قراملکی، احد (1387). سبک‌شناسی مطالعات دینی. چ 4. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
صاحب جواهر، محمدحسن (1404 ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: مؤسسه المرتضی العالمیه.
ضیایی فر، سعید (1386). پیش‌درآمدی بر مکتب‌شناسی فقهی. تهران: موسسه چاپ و نشر عروج.
ـــــــــــــــــــــ (1390). مکتب فقهی امام خمینی 8. تهران: موسسه چاپ و نشر عروج.
طوسى، محمد بن حسن (1407 ق). تهذیب الاحکام. چ 4. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
ـــــــــــــــــــــ (1427 ق). رجال الطوسی. محقق: جواد قیومی اصفهانی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
ـــــــــــــــــــ (1387 ق). المبسوط فی فقه الامامیه. محقق: محمدباقر بهبودی. تهران: مکتبه المرتضویه.
مبلغی، احمد (1398). درس خارج و گام‌های اجتهاد. قم: اشراق حکمت.
ــــــــــ (1383). درآمدی بر مبانی کلامی استنباط از قرآن. فقه و حقوق، د 1، ش 1، 19 ـ 36.
مبلغی، احمد و خسروی، احمدرضا (1401). سنخ‌شناسی نقدهای امام ‌خمینی به محقق نائینی. اصول فقه حوزه، د 6، ش 8، 7 ـ 25.
میردامادی، سید مجتبی و نوروزی، علی‌رضا تحلیل تطبیقی چیستی و کارکرد انگاره در شئون مختلف حیات انسانی. پژوهش‌های عقلی نوین، د 6، ش 11، 107 ـ 131
محقق کرکی، علی بن حسین (1414 ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث.
ــــــــــــــــــــــــــــ (1411). رسائل المحقق الکرکی. قم: موسسۀ آل البیت لاحیاء التراث.
نراقی، احمد (1375). عوائد الأیام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیة قم مرکز انتشارات.
واسطی، عبدالحمید (1400). الگوریتم اجتهاد، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
واعظی، سید محمدرضا (1399). سبک‌شناسی کاربردی اجتهاد. قم: انصاریان.
وحید بهبهانی، محمدباقر (1415 ق). الفوائد الحائریه. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
Holy Quran.
Al-Taqwa al-Ashthardi, H. (1997). Revision of principles (Speech of Abhat al-Istaz al-Azam Imam al-Khomeini). Tehran: Imam Khomeini's Writing and Publishing Institute. (in Arabic)
Allameh Hali, H. (1992). The rules of rulings in the knowledge of halal and haram. Qom: Islamic Publications Office. (in Arabic)
---------------------. (2000). Refinement of access to basic knowledge. The research of Seyyed Mohammad Hasan Razavi. Bija: Imam Ali (a.s.) Institute. (in Arabic)
--------------------. (1993). Tazkira Faqhaa. Qom: Al-Al-Bait Foundation for Revival of Tradition. (in Arabic)
Alam Al-Hadi, S. M. (1994). Al-Intisar. Qom: Islamic Publishing House. (in Arabic)
Ameli, H. (Saheb al-Ma'alem). (1986). Ma'alim al-Din and Molat al-Mujtahidin. Qom: Al-Nashr al-Islami Institute. (in Arabic)
Ansari, M. (1989). Al Makasab Ch3. Qom: Daral Kitab. (in Arabic)
-------------. (1994). Al-Taharah book. Qom: Congress honoring Sheikh Ansari. (in Arabic)
Alidoost, Abolghasem (2024). Methodology of Ijtihad, Tehran: Research Institute of Islamic Culture and Thought.
Boroujerdi, S. H. (1996). Al-Badr al-Zahr in the Friday and Al-Masfar prayers. Qom: Office of Ayatollah Montazeri. (in Arabic)
--------------------. (1995). Sayyed al-Barujardi's discussion report. By A. Panah Eshtredi. Qom: Islamic Publications Office. (in Persian)
Boroujerdi, M. (1986). Al-Arwa al-Waghhi document (Lesson lectures of Seyyed Abulqasem Khoei). Qom: Dar al-Alam School. (in Arabic)
Ebrahimzadeh, K., & Delawari, H. (2023). An analysis of the ijtihad method of Imam Khomeini and Mohaqiq Khoei with emphasis on the book Al-Khalal fi al-Salaah. Bi-monthly journal on the teachings of religious jurisprudence, 3(6), 7-25. (in English)
Garro, L. C. (2000). Remembering what one knows and the construction of the past: A comparison of cultural consensus theory and cultural schema theory. Ethos, 28(3). (in English)
Har Aamili, M. B. H. (1993). Wasal al-Shi'a. Qom: Bina. (in Arabic)
Hubballah, H. (2010). The effects of Ayatollah Khoi's school of ijtihad. Translated by A. Amini. Mehrnameh, 12. (in Arabic)
Ibn Babuyeh, M. B. A. (Sheikh Sadouq). (1983). Khasal. Qom: Society of teachers. (in Arabic)
Ibn Baraj, A. A. (1985). Polite. Qom: Jama'ah al-Madrasin in al-Hawza Al-Alamiya, Baqm. (in Arabic)
Ibn Idris Hali, M. B. M. B. A. (1989). Al-Saraer al-Hawi for Tharir Al-Fatawi Ch 2. Qom: Islamic Publications Office affiliated with Qom Seminary Teachers Society. (in Arabic)
Ibn Zohra, H. B. A. (1996). Ghaniy al-Nzoo Il-Ili al-Usul and Al-Foroo. M. Ebrahim Bahadri (Ed.). Qom: Al-Imam Al-Sadiq Foundation, peace be upon him. (in Arabic)
Iraqi, Z. (2000). Margin of Al Makasab Edited by A. Najmabadi. Qom: Al-Ghafoor. (in Arabic)
Izadehi, H. (2019). You came to the school of jurisprudence of Qom and Najaf. Qom: Ishraq Hekmat. (in Persian)
Khoei, S. B. Q. (1997 AH). Encyclopaedia of Imam al-Khoei. Qom: Institute for Revival of Imam Al-Khoei's Works. (in Arabic)
Khomeini, S. R. (2012). Kitab al-Bay. Qom: Imam Khomeini Editing and Publishing Institute. (in Arabic)
------------------. (2012). Disruption in prayer. Tehran: Imam Khomeini Editing and Publishing Institute. (in Arabic)
Khosropanah, A. H. (2014). Methodology of social sciences. Tehran: Research Institute of Hikmat and Philosophy of Iran. (in Persian)
Kirki Researcher, A. B. H. (1993). Jami al-Maqasid in the description of the rules. Qom: Al-Al-Bait Foundation for Revival of Tradition. (in Arabic)
-------------------------------. (1990). Al-Muhaqq al-Kiraki's letters. Qom: Al-Al-Bayt Lahia Al-Tarath Institute. (in Arabic)
Mesabiri, A. (2018). Foreign lesson and steps of ijtihad. Qom: Ishraq Hekmat Publishing House. (in Persian)
Mirdamadi, S. R. & Nowrozi, A. (n.d.). Comparative analysis of the essence and function of the concept in different aspects of human life. Two-quarterly scientific journal of modern intellectual research, 6(11), 107-131. (in Persian)
Moballeghi, A. & Khosravi, A. (1991). Genealogy of Imam Khomeini's criticisms to Mohaghegh Naini. Two-volume Usul Fiqh Hawza, 6(8), 25-27. (in Persian)
Moballeghi, A. (2004). An introduction to the theological foundations of inference from the Qur'an. Jurisprudence and Law Quarterly, 1(1), 19-36. (in Persian)
Naraghi, A. (1996). The returns of the days. Qom: Islamic Propaganda Office, Qom Seminary, Publication Center. (in Arabic)
Qaramelki, A. (2008). Methodology of religious studies Ch 4. Mashhad: Razavi University of Islamic Sciences. (in Persian)
Second Martyr, Z. A. (1992). Masalak al-Afham to the revision of Islamic laws. Qom: Islamic Encyclopaedia Institute. (in Arabic)
Tawhidi, M. A. (n.d.). Misbah al-Faqaha (lectures of Seyyed Abulqasem Khoei) Ch 2. Qom: Seyyed al-Shohda Publishing House. (in Arabic)
The First Martyr, M. B. M. (1996). Al-Sharia lessons in Imamite jurisprudence Ch 2. Qom: Islamic Publications Office affiliated with Qom Seminary Teachers Society. (in Arabic)
The Second Martyr, Z. A. (1989). Al-Ruda al-Bahiya in the description of al-Lama' al-Damashkiyyah. M. Mohammad Kalantar (Ed.). Qom: Al-Davari School. (in Arabic)
The Owner of Jawahar, M. H. (1983). Jawaharlal Kalam in the explanation of the laws of Islam. Beirut: Al-Mortaza Al-Alamiya Institute. (in Arabic)
Tusi, M. B. H. (1986). Refining the rules Ch 4. Tehran: Darul Kitab al-Islamiya. (in Arabic)
----------------. (2006). Rizal al-Tusi. J. Ghayoumi Esfahani (Ed.). Qom: Al-Nashar Islamic Publishing House. (in Arabic)
----------------. (1967). Al-Mabsut fi fiqh al-Umamiyah. M. Bagharboodi (Ed.). Tehran: Al-Mortazawieh School. (in Arabic)
Wasiti, Abdul Hamid (2025). Ijtihad Algorithm, Tehran: Research Institute of Islamic Culture and Thought.
Vaezi, S. M. R. (2019). Applied methodology of ijtihad. Qom: Ansarian Publications. (in Persian)
Vahid Behbahani, M. B. (1994). The benefits of al-Haariyyah. Qom: Jamal al-Fikr al-Islami. (in Arabic)
Ziaeifar, Saeed (2007). An Introduction to Jurisprudential School of Thought. Tehran: Oruj Publishing House.
Ziaeifar, Saeed (2011). Imam Khomeini's School of Jurisprudence. Tehran: Oruj Publishing House.