انتظارات قراردادی و معیارهای تعیین میزان و جبران ضرر انتظاری در فقه امامیه و حقوق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه حقوق خصوصی، پردیس ارس، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 گروه حقوق خصوصی، دانشکدة حقوق، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران

چکیده

در حقوق ایران و اسلام، تعیین انتظارات قراردادی از جانب دادگاه عمدتاً بر اساس اراده و توافق طرفین است. مطابق مادة 10 قانون مدنی ایران توافق طرفین حاکم بر روابط قراردادی است؛ مگر در مواردی که صریحاً مخالف قانون باشد. این اصل در حقوق اسلام نیز با استناد به اصولی مانند «المؤمنون عند شروطهم» و «العقود تابعه للقصود» تقویت می‌شود که به رعایت شرایط و خواسته‌های طرفین در قراردادها تأکید دارد؛ البته به شرطی که مخالف شرع نباشد. این اصول همچنین نشان می‌دهد حقوق نمی‌تواند همة شرایط و قیودی را که طرفین در قرارداد خود درج می‌کنند پیش‌بینی کند و باید به اراده و محصول آن توجه داشت. با این حال، دربارة جبران خسارات انتظاری، چه در حقوق ایران چه در کامن‌لا، تردید هست و این جبران با شرایط خاص امکان‌پذیر است. از آنجا که این نوع خسارات مبتنی بر توقعات قراردادی است، انتظارات متعهد و متعهدله باید روشن و صریح باشد تا بتوان ضرر و زیان ناشی از نقض آن را مشخص و جبران کرد. این تحقیق به بررسی انتظارات قراردادی و معیارهای تعیین میزان و جبران ضرر انتظاری در فقه و حقوق ایران می‌پردازد تا نشان دهد چگونه می‌توان در چارچوب قوانین موجود حقوق متعهدله تعهد انتظاری را تأمین کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Contractual Expectations and Criteria for Determining and Compensating for Expectation Damages in Islamic Jurisprudence and Iranian Law

نویسندگان [English]

  • Sakineh Banaki 1
  • Seyed Ali Seyed Ahmadi Sajjadi 2
  • Abdollah Rajabi 2
1 Department of Law, College of Aras, University of Tehran, Tehran, Iran
2 Department of Private Law, Faculty of Law, Tehran University, Qom,, Iran
چکیده [English]

In Iranian and Islamic law, the determination of contractual expectations is primarily grounded in the will and agreement of the parties. Article 10 of the Iranian Civil Code affirms that contractual relationships are governed by the parties’ agreement, except where such agreements explicitly contradict statutory provisions. Similarly, Islamic law upholds this principle through doctrines such as “Al-Mu’minūn ‘inda Shurūṭihim” (believers are bound by their conditions) and “Al-‘Uqūd Tabī‘ah li Al-Qusūd” (contracts are subject to intentions), underscoring the importance of respecting the terms and intentions of the contracting parties. These principles recognize that legislation cannot anticipate every condition, clause, or term that parties may include in their agreements. Nevertheless, compensation for expectation damages—both under Iranian law and in common law—is subject to specific conditions. Because such damages are tied to contractual expectations, the contract must clearly define those expectations. In other words, both the promisor’s and the promisee’s obligations and anticipated benefits must be explicit to identify and compensate for any breach. This study examines the determination of contractual expectations and the criteria for assessing and compensating expectation damages in Islamic jurisprudence and Iranian law, highlighting how the rights of injured parties can be protected within existing legal frameworks.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Contract
  • Contractual Expectations
  • Damages
  • Islamic jurisprudence
  • Iranian law

مراجع

الشریف، محمدمهدی و سعیدی، سمیه (1393). «مکان» ارزیابی میزان خسارت در دعوای مسئولیت مدنی از منظر فقه امامیه و حقوق ایران. پژوهش‌های فقهی، 10(1)، 167 ـ 196. doi: 10.22059/jorr.2014.50793
بهرامی احمدی، احمد (1370). سوءاستفاده از حق. چ 2. تهران: مؤسسة اطلاعات.
بهشتیان، محسن (1387). مفهوم و اعتبار شروط ابتدایی، کانون سـردفتران و دفتـریاران. انتشار ماهنامه، س 50، ش 81 و ۸۲.
حکیم، سید محسن طباطبایی (1416 ق). مستمسک العروه الوثقی. چ 2. قم: مؤسسه دار التفسیر. ج 1 و 11.
حلی، یحیی بن سعید (1393). نزهه الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر. قم: منشورات رضی.
خراسانی، علی (1387). شرح تبصره المتعلمین. ج 1.
رجبی، عبدالله (1399). شرایط و آثار اقدامات پیش‌دستانه در حقوق ایران. مطالعات حقوق خصوصی دانشکده حقوق و علوم سیاسی. د 5، ش 4، 687 ـ 708.
رجبی، عبدالله و سیدسجادی، سید احمد (1403 ق). تکمیل مفاد قرارداد. پژوهش‌های حقوق تطبیقی، ج ۲۸، ش 2، ۳۲ ـ ۶۳.
رشتی، میرزا حبیب‌الله (بی‌تا). کتاب الغصب. چاپ سنگی.
سکوتی، رضا و شمالی، نگار (1390). جایگاه عدم‌النفع در نظام حقوقی ایران. فقه و حقوق اسلامی، س 1، ش 1، 98 ـ 111.
سماواتی، حشمت‌الله (1386). خسارات ناشی از عدم انجام تعهدات قراردادی. چ 4. خط سوم.
سلطانی‌نژاد، هدایت‌الله و حدادزادة شکیبا، علی (1400). ارزیابی و محاسبة مابه‌ازای تعهدات قراردادی در نقض قراردادها از طریق خسارات جبرانی (مطالعة تطبیقی: نظام حقوقی کامن‌لا و ایران). دانش حقوق عمومی، س 10، ش 1، پیاپی 11.
صفایی، سید حسین و عسگری، جعفر (1393). نقض قابل پیش‌بینی قرارداد در فقه و حقوق ایران با نگاهی به نظام «کامن‌لا» و کنوانسیون وین (1980). حقوق اسلامی، 15(2)، 5 ـ 28. doi: 10.30497/law.2015.1665
شهیدی، مهدی (1393). آثار قراردادها و تعهدات. چ 6. تهران: مجد. ج 3.
طباطبایی حائری، سید علی بن محمد (١٤١٨ ق). ریاض المسائل. قم: مؤسسة آل البیت(ع). ج ١٤.
کاتوزیان، ناصر (1383). الزام‌های خارج از قرارداد: ضمان قهری، چاپ سوم، دانشگاه تهران، تهران..
ـــــــــــــ (1387). قواعد عمومی‌ قراردادها. تهران: میزان. ج ۳.
کاشف‌الغطاء، عباس (١٤١٣ ق). المال المثلى و المال القیمی فی الفقه الإسلامی. مؤسسـة کاشف‌الغطاء.
عاملی، سید جواد بن محمدحسین (1419 ق). مفتاح الکرامه. قم: دفتر انتشارات اسلام. ج 12.
محقق داماد، سید مصطفی (۱۳۸۸). نظریة عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
مراغی، سید میر عبدالفتاح بن على (١٤١٧ ق). العناوین الفقهیه. قم: دفتـر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
نعمت‌اللهی، اسماعیل (1395). بررسی خسارات انتظار ناشی از نقض قرارداد در کامن‌لا و حقوق ایران. فصلنامة پژوهشی‌ـ تطبیقی حقوق اسلام و غرب، ص 12 ـ ۱۵۶.
ـــــــــــــــــ (1397). منافع سه‌گانه در خسارت‌های قراردادی. پژوهش‌های حقوق تطبیقی، س 22، ش 3.
ـــــــــــــــــ (1398). اصل جبرانی بودن خسارت و کارکردهای آن در کامن‌لا و حقوق ایران. پژوهش‌های حقوق تطبیقی، د 23، ش 4.
نقیبی، سید ابوالقاسم و زارچی‌پور، روح‌الله (1397). نظریة جبران خسارت عدم‌النفع محقق‌الحصول در فقه امامیه. جستارهای فقهی و اصولی، س 4، ش 11، ۱۱۹.
نجفی، محمدحسن (بی‌تا). جواهر الکلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. ج 1.
یزدى، سید محمدکاظم طباطبایی (بی‌تا). تکمله العروه الوثقی. قم: کتاب‌فروشی داورى. ج 1.
Al-Sharif, M. M. and Sa'idi, S. (2014). Place of assessment of amount of damage in a civil liability case from the viewpoint of Imamite Jurisprudence and statute law of Iran. Religious Researches, 10(1), 167-196. doi: 10.22059/jorr.2014.50793 (in Persian)
Amil, S. J. M.H. (1998). Miftah Al-Karam. Qom: Islam Publishing House. Vol. 12, Chapter 4. (in Arabic)
Bahrami Ahmadi, A. (1991). Abuse of Right. Second Edition. Tehran: Information Institute. (in Persian)
Beheshtian, M. (2008). The Concept and Validity of Basic Terms, Kanoon Sar Daftaran and Daftar Yaran. Monthly Publication, Year 50, No. 81 & 82. (in Persian)
Hakim, S. M. Tabatabai (1995). Mustamsk al-Arwat al-Wuthghi. Second Edition. Qom: Dar al-Tafseer Institute. Vol. 1 & 11. (in Arabic)
Hor Ameli, M. H. (n.d.). Al-Shia's Ways. Beirut: Dar Ahyaya al-Trath al-Arabi. Vol. 13. (in Arabic)
Kashif-Al-Ghita, A. (1992). Al-Mal Al-Muthla and Al-Mal Al-Qaymi in Islamic Jurisprudence. Kashif Al-Ghita Foundation. (in Arabic)
Katouzian, N. (2004). Non-Contractual Obligations. third edition. Tehran: University Press. (in Persian)
---------------- (2008). Rules of General Contracts. Mizan Publishing House. Vol. 3. (in Persian)
Khorasani, A. (2008). Commentary on Note of the Learned. Vol. 1. (in Persian)
Kulayni, A.J. M. Y. (1987). Al-Kafi. Fourth Edition. Tehran: Dar Al-Kutb Al-Islamiyya. Vol. 5. (in Arabic)
Maraghi, S. M. A.F. A. (1996). Al-Jami’at al-Fiqhiyyah. Qom: Islamic Publications Office affiliated with the Qom Seminary Teachers’ Association. Vol. 2. (in Arabic)
Mohaqqeq Damad, S. M. (2009). General Theory of Conditions and Obligations in Islamic Law. Tehran: Islamic Sciences Publishing Center. (in Persian)
Mousavi Khomeini, S. R. (2000). Rasa’il. Qom: Ministry of Culture and Islamic Guidance. (in Arabic)
Naghibi, S. A. and Zarchipour, R. (2018). The Theory of Compensating Certain Lost Profit Damage in Imamiya Jurisprudence. Journal of Islamic Law and Jurisprudence, 4(2), 119-143. doi: 10.22034/jrj.2018.66149 (in Persian)
Naraghi, M. A. (1996). Awa’id al-Ayyam. Qom: Islamic Propaganda Office. (in Arabic)
Nematollahi, I. (2016). Investigation of Expected Damages Resulting from Breach of Contract in Common Law and Iranian Law. Comparative Research Quarterly of Islamic and Western Law, 12-156. (in Persian)
Nematollahi E. (2019), Principle of Compensatory Character of Damages and Its Functions in Common Law and Iranian Law. CLR; 23 (4) :175-202 (in Persian)
Nematollahi E. (2018) Threefold Interests in Contract Damages. CLR; 22 (3) :163-189
Rajabi, A. (2021). Requirements of Anticipatory Actions in Tort Law. Private law quarterly, Vol. 50, Issue 4, 687-706. (in Persian)
Rajabi, A. & Seyed-Ahmadi Sajjadi, S. A. (2024). Methodes of Contract Determination. CLR, 28(2), 32-63. (in Persian)
Rashti, M. H. (n.d.). The Book of Usurpation. Lithographic Printing. (in Persian)
Samavati, H. (2007). Damages Resulting from Failure to Fulfill Contractual Obligations. Fourth Edition. (in Persian)
Safaei, S. H. and Asgari, J. (2015). Anticipatory Breach of Contract in Imamiyah Figh & Iranian Law by Review of Common Law System and Vienna Convention 1980. The Journal of Islamic Law Research, 15(2), 5-28. doi: 10.30497/law.2015.1665 (in Persian)
Shahidi, M. (2014). Works of Contracts and Commitments. 6th edition. Tehran: Majd Publications. Vol. 3. (in Persian)
Soltaninejad, H. and Haddadzadeh shakiba, A. (2021). Comparative Study of Constitution Damage and its Calculation in Iran and Common Law. Civil Law Knowledge, 10(1), 89-100. doi: 10.30473/clk.2022.48098.2603 (in Persian)
Hali, Y. S. (2014). Nazheh al-Nazar fi al-Jam bin al-Ashbah wa al-Nazar. Qom: Mansurat Razi. (in Arabic)
Sokoti, R. & Shomali, N. (2011). The Position of Non-Benefit in the Iranian Legal System. Islamic Jurisprudence and Law Journal, Year 1, No. 1, 98-111. (in Persian)
Tabatabai Haeri, S. A. M. (1997). Riyad al-Masail. Qom: Al-Bayt Foundation, peace be upon them. Vol. 14. (in Arabic)
 
مجله علمی
دوره 21، شماره 3
مهر 1404
صفحه 223-236

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 11 خرداد 1403
  • تاریخ بازنگری: 19 آذر 1403
  • تاریخ پذیرش: 30 دی 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار